Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Сармолда заманында Құнанбаймен де мәжілістес, сұхбаттас, ой-пікір сөзде қағысып қалған кездері болған, бірде ол Құнанбайдың соқырлығы жөнінде жайсыз бір сөзді байқамай айтып қалғанда, Құнанбайдың: "Молдеке, менің ғайыбымнан сенікі үлкен екен, кітапқа қара", – дейтіні бар. Сонда оның мәнісін түсінгенде ғана барып Сармолда: "Апырай, әлгі соқыр пәле екен. Менің қасым қосылып кетіпті, өйткені ол сәждеге бөгет, Құнанбай соқыр да болса сәждеге бас қоя алады", – депті. 1903 жылғы қалың өртте Сармолда үйінің өртенбей аман қалғанын қала адамдары оның молдалық қасиетінен көреді екен. Жазушы осы Сармолданың аузына қала байлары мен даладан келген Оразбай жақтастарының алдында оған қарсы ертедегі араб ақыны Әбуғала әл-Мағридың:

"Фәиннәл үсідә тәтбағұһа зихабен,

Уәғұрбәнен фәмән ғұррен, уәғұр жөн", –

(Арыстан жүріп өткен ізбен ақсақ, соқыр бәрі де, қарға – құзғын да ілесе жүріп азық айырады) деген сөзін салады. Қаламгердің ауызға алып отырған әл-Мағриы "Әз-Зайд" ("Жалыннан ұшқын", "Әл-лузуммият" ("Міндет") деген кітаптары мен көптеген философиялық трактаттарын қалдырған белгілі ойшыл ақын. М.Әуезов бұл сөзді түп нұсқасында оқи отырып пайдаланды және мыналар сияқты көптеген ойлардың қазақша нұсқасын қағазға түсірді:

"1. Иманың болса қас қылма. Иман мен қастық арыстан мен оқ сияқты бір орында тұрыса алмайды.

2. Күнәдан, ғайыптан жаның сау болса, өлімнен қауіп жоқ.

3. Ораза ауызды тамақтан тыю емес, тілді жалған сөзден тыю.

4. Кісінің сыртына қарап адасудан сақтан.

5. Өлім – әрбір жайдың шипасы, әр бәленің дауасы екенін ақыл аңдады.

6. Әрбір дем адамды туған заманынан алыстатып, ажалына жақын етер.

7. Ант ішейін, Мірдің тауларына жан бітсе, дүниеде бір тау орнында қалмас еді.

11. Қатынның сұлулығы аз болса, айыбы да аз.

13. Қандай патшалар күнәлар, асылықтар, сұмдықтар, бәлелер жасап жүрсе де, топырақ астына көміледі.

16. Заманға ешбір уақыт менен бәлеңді ал демеймін. Не тілесе де ісіне сын – өйткені заманның қаттысы мен ащысы барабар.

22. Нелер шашы ағарған, таспиқ тартқан пірлер де зинаға батады.

23. Дүние бір дәрі ғой, тірілердің ақылы болса, өлілерге жыламас болар еді.

24. Қазадан сақтанам деп темір киме, өлім – темірді де жемірер.

26. Заман нығметіне қызмет ететін қатындардан шөлдерде ащы көкпек жеп жүрген түйеқұстар тазарақ.

27. Ей, менің бәденім! Жерге көмілген соң шірігеннен қорықпай-ақ қой.

28. Менде жоқ бір жақсылықпен мақтау айтса, құдайшылыққа ол мені мазақ еткені" (29-бума, 15-16-66.).

Бұл да шексіз оқу-ізденістерінің ішінен кәдеге асқан бір ғана мысал көрінісі, осы сияқты шығарма өзегіне жол тапқан қаншама желі, із-белгілер терең үңілулерге жетелейді. Ақынды шығармада өмірлік-әлеуметтік, философиялық, тарихтық мәселелер туралы толғаныстарға барғызған кезде шығыстың да, батыстың да ақыл-ой қазынасымен еркін сырластырғандай деңгейде көріндірді. Оның шет жағасын дін адамдарымен, олардың білікті, білгір деген өкілдерімен сұхбаттастырып, пікір таластырған кезінде жайып салды.

Жетісуда қызметте жүрген Әбіштің науқастығы жөнінде хабар Абайға жеткенде, қалаға Кәрім Мауқы баласы дегеннің үйіне барып жатады. "Оның науқасы күшейді, нашар халде" – деген телеграмма алғалы одан ұйқы да қашады, тамақ ішуден де қалады. Ақынның осындай халін естіген Жуантаяқ Башпай мен Назарбек деген кісілер қой сойып, жылқының семіз қазысын алып, ол жатқан үйге келеді. Башпай: "Абайжан, біздер бір тағам әкеп едік, басыңызды көтеріп ішуге болар ма екен", – дегенде: "Болады, ақсақал. Сіздер әкелген дәмді жейін. Қане, Башеке, өзіңіз жақсылап, үлкен жапырақтап кесіңіз", – деп, етті жеп бола берген кезде Айтқазы келіп, Мағашқа сегіз рет телеграмма бергенін, бірақ хабар жоқтығын айтады. Абай: "Өледі Әбдірахман, сондықтан оның есі кірмей отыр", – дейді.