Улпан / Ұлпан - Ғабит Мүсірепов / Габит Мусрепов

Қазақ билері мұндай ойларын патша төрелеріне ақтарыла айтпайды. Ондай түпте жататын қарсылық ойлар ел ішінде күнде туып жатады. Төрелер анайы елде айтқандарынан басқа бүгіп қалатын ойлары бар деп ойламайды да. Бірінші рет ауызға алынып отырған қазақ әйелінің, жәй-күйі де осындай, түпкі ойларын бүгіп қалған түрде сөз болды. Бірінші болып Байдалы би сөйледі:

— Қалың мал деген қызды сату емес, екі жақтың қуаныш-тойларына әрең жететін шығын. Күйеу жағы қанша

— Қатын сөзіне кім құлақ асады дейсің...

— Жоқ, жоқ. Сен Есенейсің. Осы ел осы күні Есеней дегенде мені айтпайды, сені айтады. Қазақта он бес-жиырма болыс елдерді басқарған әйелдер болған. Талай әйелдің аттары талай елдердің ұраны болып кетті. Сен де солардың бірісің! Тартынбай сөйле!

Бұл кезде Есеней көп сөйлеуді тоқтата бастаған. Бар денесі қалшылдап жататын болған соң даусы да қалтылдап шығады. Көлденең жұрт түгіл Ұлпанды да шымылдық ішіне кіргізбейді. Ақыл-есі дұрыс. Болыс-билердің, жиналысына қатынаса алмайтындығына назаланып жатса керек, бүгін ұзағырақ сөйлеп кетті:

— Сен сөйлейтін бол, Ақнар. Өңкей боқташақ би-болыстарды ығыстыра сөйле. Бір-екі ауыз ойым бар еді, тыңдап алшы,— деді. Ұлпан тыңдай берді.

Болыс-билердің екінші мәжілісі кешегі залда басталды. Төрелер де, болыс-билер де кешегі орындарында. Ұлпан да ұзын столдың есік жақ шетіне, кешегі орнына келіп отырды. Тағы да кешегідей мәжілісті Тұрлыбек ашты. Мәселе қазақ әйелінің жай-күйіне көңіл аударуға арналған екен.

Қазақ әйелінің тіршілігінде түсіне де қоймайтын, сене де қоймайтын бірнеше жайлар бар. Көшпелі елдің барлық еңбек тырбанысында әйел-еркегі бірге жүреді. Қазақ әйелі еркектен жүзін жасырып паранжі киген емес. Келіншек болып түскенде, әуелі шымылдық ішінде отыратыны рас. Бірақ «Беташар» деп өлеңмен айтылатын ырымынан кейін келіншек беті ашылды, бұдан кейін жасырынбайды.

Ру-ру болып отыратын қазақ елінде қыз балаға ешкімнің тілі тиген емес, бірен-саран ондай сотқарлық істеген еркектер алапес болған адамдай ауыл-үйге араласа алмай «иткірмеде» жүреді. Ел ішінен қуылмағанымен ол бәрібір, қуғындағы адамға тең.

Сол қыз ержетіп келіншек болып түскеннен кейін қалың малға келген қатын.

Сол қатын қартая келе — ана. Бұл кезінде ол еркектен анағұрлым құрметті. Біреуді «анаңды!» деп боқтаған адам ол да қоғам ішіндегі қуғынға тең. «Енеңді!» деп біреу әйелінің шешесін боқтаса, оны қазақ елең қылмайды.

Осындай үш түрлі жайда болатын қазақ әйелі «қатың» дәуірінде толып жатқан жәбір-жапа теңсіздікке ұшырайды. Бұл оның еркекпен қатар, дұрысына келгенде еркектен де көбірек еңбекте жүретін кезі. Бала табатын кезі. Адам ретінде сана-сезімі толығар кезі.

Тұрлыбек осы жайларды айта келіп:

— Осынымыз дұрыс па! Әделетке жата ма? — деген сұрay қойды.— Біресе құрметтейміз, біресе қорлаймыз да сорлаймыз. Ері өліп, жесір қалып, қайғы жұтып отырған әйелге ағайындық жәрдем ете отырудың орнына, оның мал-мүлкімен бірге өзін де иемденіп алар күнді күтеміз. Осындай жайларымызды тиянақты түрде заң байламына айналдыру үшін алдымен сіздердің қалай қарайтындарыңызды анықтап алу керек болды. Облыстық төтенше съезге салынатын бір мәселе осы: қалың мал, әменгерлік, жесір әйелдің ерінен қалған мал-мүлікке еншілестік жайлары...