Немістер біздің ротаға жүз метр жер қалған кезде бір жауынгер қырындай түрегеліп, автоматын алға кезей ұстап: «Ура!» деп айқай салды. Бұл Төлеген Тоқтаров еді. Ротаның қимыл-әрекетсіз қалғанына ашынған ол өзінің төрт жолдасына: «Жауға аттанайық!»— депбес-алты жақтан жаяу әскерімен және танкілерімен шабуылға шықты делік. Танкілерге қарсы қолданылатын менде не бар? Ештеңе де. Артиллерия жоқ, танкіге қарсы қолданатын қару да жоқ. Осы жерде командир дұшпанның шабуылға шығуынан қауіптеніп іштей қорқыныш сезімін бастан кешеді, яғни бұл жерде жаудың бізге қарсы шабуылға көшуін көре білу жеңіске деген қуанышты су сепкендей басып тастайды, жауды жеңіп, тартып алынғанның бәрі де бір сәтте қолдан шығып кетуі ықтимал деп ойлағанда, бойға қорқыныш ұялайды.

Сонда мен не істеуім керек? Менің парызым — жауынгерлерімнің осы түнде жасаған ерлік істерін сақтап, қорғап қалу. Ал бұл жеңістеріміз ауыр жағдайға душар болуы мүмкін, сондықтан қуануға әлі ертерек.

Немістер қарсы шабуылға шыға ма, жоқ па? Сөз жоқ, шығады. Тұрған жерімізде жан- жаққа тарамдалған жол, шепті бойлай өтетін қара жол көп — мұның өзі келесі міндеттерді шешуге ең жақсы алғы шарт болып табылады.

Жолға даярлануға, қаза тапқандардың санын анықтауға бұйрық бердім. 800 фриц жер жастандырылған, соның ішінде бір неміс полковнигі атып өлтірілген (оны қызулықпен өлтірген). Біздің шығынымыз — 57 адам.

Егер де шеп маңызсыз, назар аударылмайтын болса, онда ол үшін адамдарды босқа шығынға ұшыратудың керегі бар ма деп жоғарыда айтқан едім. «Жеңістің түбірінде жеңіліс бұғып жатады»,— деп Панфилов айтқандай... әрбір командир қадамын есептеуге тиіс. Мен ұрыс идеалы дегеніміз — бұл ұрысты шығынсыз жеңіп шығу, ал ұрыс өнері дегеніміз — бұл ұрысты азырақ шығынмен жеңіп шығу деген сөз деген едім. Осы тұрғыдан алып қарағанда, біздің ұрысымыздың нәтижесі тиімді, жақсы. Шығынның ара қатысы 800-ге — 57.

Күндізгі сағат 12-де немістер қарсы шабуылға шықты. Біздің бақытымызға орай танкілерін емес, жаяу әскерлерін жіберді. Бірақ атака бір мезгілде барлық тұстан басталды.

Біздің тарапымыздан, сірә, бейғамдыққа жол беріліп алынған болуы керек, соның салдарынан дұшпанның қарсы шабуылы күтпеген жерден жасалынғандай болды. Бұл кезде мен сарайдың ішінде едім, менің артымда саяси бөлім бастығының орынбасары

Гусев тұрған. Сыртқа көз салсам, немістер қаптап, оқты боратып келеді, бас көтертпейді, біздің солдаттар оқ атқан жоқ. Дұшпан 400 метрдей жерге жақындап қалды, біздің солдаттар оқ атар емес, 300 метрдей жерге жақындап келді — оқ атқан жоқ, енді, міне, 250 метрдей жерге таяды... әлі де атар емес. Біздің қыл үстінде тұрған жағдайымызды ойлап көріңіздерші! Қазір жауды тым жақын жіберіп алсақ, бәрі бітті дей бер. Осы ой басыма келіп, Гусевке айтуға бұрылғанымда, ол құлап бара жатты. Сөйтсем, сарайдың қабырғалары үңірейген жарық, содан оқ өткен екен. Немістер бұқпантайламастан барынша есіре арсыздықпен ентелеген осынау бірнеше секундтың ішінде, өзімді қылпып тұрған ұстараның жүзінде тұрғандай сезіндім. Кенет жанымда тұрған офицерді байқап қалдым.

— Мұнда неғып тұрсың?— деп сұрадым,— ана жаққа жүгір. Взводты ал да қарсы шабуылға көтер. Айтарымды айттым, оған жете ме, жоқ па. Айналаның бәріне оқ сеуіп тұр, қаңғыған оқ тиіп мерт етер. Окоптарға бекінген біздің рота әлі оқ жаудыра қойған жоқ. Неге?