Мое время, или Осенний дневник (на армянском языке) - Григор Енокович Маркосян (2017)

Այդ հովտում, որ Մենձ Չայիր էինք կոչում, երկու մեծ քարակույտեր, մանր ու խոշոր քարերի երկու բուրգեր կային, որոնք վկայում էին, որ այդտեղ իրենց զինվորներին են հաշվել հռոմեացի զորավարները։ Մեր պատմության ուսուցիչն էր այդպես ասում, իսկ մենք ուզում էինք, որ Տիգրան Մեծը կամ գոնե Վարդան Մամիկոնյանը եղած լինեին:

Մենձ ձորից իջնում էր գետակը, ոլորվում էր հովտում, անցնում էր հին ճանապարհի կամրջի տակով ու ծաղիկների միջով գնում դեպի լիճը:

Կամրջի մոտ ջուրը խորն էր և պտույտ էր տալիս: Դա Անհատակն էր, այնտեղ ոչ ոք չէր լողանում: Անհատակից ոչ հեռու, ճանապարհի եզրին, իմ մանկության աղբյուրն էր, ասում են, թե նա հիմա ցամաքել է…

Երբ ավարտեցինք դպրոցը, մեր դասարանի տղաները որոշեցին ձուկ բռնել գետակից և խնջույքով նշել մեր ավարտելը:

Հունիսի կեսերին Կաչխան կոչված ձկները, որ հիմա նույնպես չկան, մեծ վտառներով գետակով բարձրանում էին դեպի ձորի տաք ջրերը ձկնկիթ դնելու և լուսադեմին ետ էին դառնում դեպի լիճը: Մեր գյուղացիներն ամեն տարի այդ օրերին քթոցներով կամ ցանցերով փակում էին նրանց վերադարձի ճանապարհը և որսում էին մեծ քանակությամբ: Դա նշանավոր Ձկան խաղն էր:

Մենք էլ գնացինք, գինի տարանք, որ խմենք, քեֆ անենք ձուկը բռնելուց հետո: Գինին խմեցինք ձուկը բռնելուց առաջ և ամեն ինչ մոռացած քնեցինք գետափի Անմոռուկների մեջ…

Գիշերը անձրև եկավ: Հորդացած ջրերն անցան, ձկներն անցան անարգել, իսկ մենք, առաջին անգամ հարբած, քնած մնացինք մինչև առավոտ:

Երբ արթնացանք, արևն արդեն ծագել էր, թռչունները երգում էին:

Գիշերային անձրևից հետո Դրախտի հովիտը լցված էր թարմության բույրերով:

Մենձ ձորից կաթնագույն մշուշը քաշվում էր դեպի վեր, դեպի Քարախաչի կապույտ լեռները, հովիվների կանչերից թնդում էր ձորը, ձիերի մի փոքրիկ երամակ, ձորից դուրս գալով, մշուշների ետևից սլանում էր բլուրներն ի վեր:

Մենք թրջված էինք գիշերվա անձրևով ու լուսաբացի ցողով, բայց երջանիկ էինք, առջևում կյանքն էր՝ հրապուրիչ ու անվախճան:

* * *

Մեր մեծ տան տարբեր անկյուններից միշտ կարելի էր լսել զանազան ընթերցումներ և արտասանություններ, միշտ որևէ հաստ գիրք էր կարդում հայրս իր մշտական տեղը նստած, բարձրաձայն դաս էին սերտում իմ քույրերն ու եղբայրները: Նրանք կարդում ու արտասանում էին ձեն ձենի տված: Ինչու՞ էին բարձրաձայն կարդում, չգիտեմ, երևի նրա համար, որ հետո ձայներն անվերջ հնչեն ու կանչեն կենդանի մնացած վերջին մոհիկանի ծերացած ականջներում:

Ես ու Խաչիկը դեռ դպրոց չէինք գնում ու միշտ հետաքրքրությամբ լսում էինք նրանց:

Ամենից հաճախ կարելի էր լսել նոր ժամանակների բանահյուսությունը բոլշևիկ հսկաների մասին, թե ինչպես ձի են հեծնում ու հարուստների դեմ կռվի են գնում Լենին հսկան, Ստալին հսկան և մյուս հսկաները… Ապա գալիս էր գյուղացի Մխոն, որին Լենինը նոր փափախ ու կոշիկներ էր տվել նրա ծակ փափախի ու պատռած կոշիկների փոխարեն:

Ահա իմ քույր Ասլին կովերի մսուրի մեջ նստած անգիր է անում հանձնարարված հատվածը «Անուշ»-ից կամ «Լալվարի որս»-ից, իսկ տան մյուս ծայրից Աղասին արտասանում էր.

Հե՛յ, ձեզ մատաղ, բանվոր տղերք,

Մեկ էլ, մեկ էլ մի զարկ տվեք,

Մի զարկ տվեք ցարի գահին,

Որ խորտակվի նա հիմնովին:

Նրան լսելով, ես պատկերացնում էի բարձր գահի վրա նստած ցարին, իսկ «բանվոր տղերքը» ճոճում են գահը, որ նրան վայր գցեն, միայն թե «նա հիմնովին»-ը ես լսում էի «նային-նոյին» ու ոչ մի կերպ չէի հասկանում, թե դա ինչ է, ուզում էի հարցնել, բայց վախենում էի, որ վրաս կծիծաղեն:

Սրբերի շարքն անցած հին իմաստուններից մեկը՝ Երանելի Ավգուստինը, հիշողությունները հոգու ապացույց է համարում: Նրանք հոգու մեջ են պահվում և հարկավոր պահին այնտեղից են հայտնվում, նշանակում է հոգի գոյություն ունի, հիշողություններն են նրա վկան, ասում է նա:

Այս պահին ես գիտեմ, որ ցավն է հոգու վկան… Մերոնք բոլորը հողի տակ են, իսկ մեր մեծ տան տեղում եղինջ է աճում… Անմխիթար ցավն է հոգու վկան:

Մայրս հպարտանում էր, որ մեր տանը բոլորը կարդացող են, բայց հպարտանում էր տխրությամբ ու ափսոսանքով, որ գրքերը հաց չեն տալիս: Իսկ հայրս հույսը չէր կտրում.

– Սև գիրը կարմիր օրեր կբերե, կնիկ: