Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Тобықтының, Ырғызбайдың бүгiнгi ортасына мынау Баймағамбет бұрын бiтпеген адам. Абай арқылы жеткен көп кiтап оны, анық басқаша, жаңа адам етiп тәрбиелеген. Баймағамбет аса тура мiнездi. Басы кетсе де шынын жаңылып, жалған айтуды бiлмейдi. Және Абай үшiн ең қадiрлi бiр мiнезi – еш уақытта Баймағамбет адам мен адам арасына сөз тасып, бiреуге бiреудi ренжiтерлiк сыбыс айтып көрген емес. Сырға берiктiгi Абайдың ең жақын iнiсi мен жарынан да мықты. Биыл қыста Әйгерiм бұл туралы бiр сын айтып едi.

– Бақаңның Абай сырын жасырғыштығы сонша – "Мағашқа бүгiн таңертең Абай не дедi?" деп сұрасам:" е, мен қайдан бiлейiн, өзiнен сұра" деп, соны да айтпайды. Абайдың сөзiн шетке шығармаймын деп қымтанғаны сонша – тiптi " баласы туралы әке сөзiн шешеге жеткiзсем де қиянат болар " деп ойлайды деген. Кiсi мiнезiне көңiлi жүйрiк Әйгерiм өзiнше оқшау сын жасаған. Қазiр Абайдың есiне Әйгерiмнiң Баймағамбет туралы айтқан басқа бiр сөзi де түсiп келедi.

– Бақаң сiз арқылы орыстар жайын көп естiп, көңiлге көп тоқып алған. Тiптi осы күнде өзi де орыс мiнездi боп барады. Қазақша қалтарысыңды бiлмейдi. Тисiн, күйсiн – турасынан бiр-ақ тартады. Және тегi жақсы орыс, адал көңiл, таза орыс осылай болса керек! – деген-дi. Қазiр Абай, Баймағамбеттiң осындай өзгеше қалыптанып келе жатқан жайын ойлаумен қатар, iштей бiр нәрсеге өзiнше ырзалық еттi. Онысы орыс кiтабынан өзi алып жүрген тәрбие жөнiнде ең алғаш желiлеп, жия ойлаған ойы тәрiздi.

...Баймағамбет екеумiз құр оқып қана, әңгiмелеп қана жүргемiз жоқ. Аңдасам, бақсам, тәрбиеленiп те келедi екемiз-ау! Бiрақ менен көрi Баймағамбет жасырақ та, бiр бiткей бiтiмдi, шыншыл ма екен!? Сондықтан бұдан кiтап iзi айқынырақ көрiнуге мүмкiн бе! Ендеше Баймағамбетте менiң қазiргi қалпымның жартылаған тұлғасы тұрған жоқ па? Бiр есептен бұл менiң айнам, ел ортасында жүрiп өзгерiп келе жатқан адамдығымның айнасы болар!.. Деп топшылады Абай. Бiрақ ол бұл ойын жолдасына ренiштi бола ма деп, айтпай, iркiп қалды. Оның орайына Баймағамбет әңгiмесiн күн бойы ұзақ жол үстiнде көп айтқызып келе жатты. Ол әңгiмесiн бiтiрген соң бұрынғы дағды бойынша, уақиға iшiндегi Дик, Қызыл-сақалдардың кейбiр сырлы, нәрлi сөздерiн Абай өңдеп, көрiктей түсiп, қайта айтып бердi.

Бұлар жол бойы Күшiкбайда түс ауа ат шалдырды. Сонда жол азықтарынан өздерi де тамақтанып алып, күнi бойы толассыз жүрген. Осы күнi ел жатар кезде кешiгiп жүрген жолаушылар Тiнiбек қақпасын кеп қағып едi. Дәл осы қақпаның түбiне жеткенше Баймағамбет романдары бiрiнен соң бiрi айтылып, аяқталмай созыла кеп, ерiксiз тоқтаған-ды.

Бұл жолы Михайлов пен Абайдың кездесулерi бұрынғы уақыттардан жиiлеп, әңгiмелерi де әр кезде ұзақ-ұзақ болыс-ты. Евгений Петрович Абайды көптен керек еткен досындай қуанып қарсы алған. Өзi соңғы айларда, патша өлгелi қызметтен шығарылып, бос жүрген. Екеуiнiң кездесуi күндiз-түнi талғаусыз, еркiн болды. Хатқа жазбаған көп жаңалықты Михайлов Абайға алғашқы кездескенде-ақ айтқан едi. Апрельдiң бас кезi болғандықтан Питерде болған зор уақиғаның арты қандай халдерге соғып жатқанын Михайлов естiп, бiлiп отыр екен. Патшаны өлтiрушi ерлер тобының қандай ортадан шыққанын айтты. Өз қайраттарымен Россияның тағын тiтiреткен және халық жолында өздерiнiң жас өмiрлерiн құрбан еткен бес ұлы азамат жөнiнде үшiншi апрельде болған үкiмдi айтты. Сол күнi Петербургте Семеновский плацда дарға асылған Желябов туралы және орыс қызынан шыққан қаhарманы Софья Перовская туралы әзiрше естiген хабарын бiлдiрдi.

Патша өкiметiнiң бiрiншi март уақиғасынан қатты қорқып отырған ажарын да Михайлов сезген екен. Төртiншi март күнi патша сарайынан жарияланған депешада, бұрын патшалықтың аузына түспейтiн, жаңа сарын барын әзiл етiп айтты. Сол қағазда "шаруашылық, әлеуметтiк, халықтық қамдарды ойламасқа болмайды" деген сөздер жазылыпты. Михайлов осы мәлiмдеменi Абайға оқып отырып: