Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Айтқанындай ертеңiнде Абайдан хат алып, Семейге жүрiп кеткен Баймағамбет үш күн жүрiп, қайта оралып келдi. Баймағамбет Абайдан Михайловқа хат апарған едi. Қоржын толы жаңа кiтаптардан басқа Семейдiң жандарал кеңсесi шығаратын "Облыстық-мәлiмдеме" атты газеттi және Михайловтың Абайға жазған хатын бердi.

Михайлов қысқа жазыпты. Бiрақ болған жайды әзiрше мәлiм болған ресми хабарлар бойынша түгел айтыпты. "Бiрiншi март күнi Петербургте, күндiзгi сағат бiр мен екiнiң арасында, өзiнiң Қысқы-сарайына сейiлден қайтып келе жатқан патшаны әдейi тосып жүрген адамдар атқан да, сол күнi Қысқы-сарайға келiсiмен, түс ауа бергенде, патша ауыр жарадан қайтыс болған. Атушының бiразы ұсталған дейдi. Бұл хабар жалған емес, үйткенi барлық Россия халқына, сол бiрiншi март күнi түнде телеграммен мәлiм еткен – iшкi iс министрi, генерал адьютант граф Лорис-меликов. Екiншi сондай хабарды өзге патшалықтарға, циркуляр хатпен сыртқы iстер министрi стац-секретарь Гриц мәлiм еткен".

Евгений Петрович одан арғы хабарды да айтыпты. Бұнысы – Степной генерал-губернатор жiберген бұйрық бойынша Семей шаhарында болған iстер жайы. Семей губернаторы екiншi март күнi шаhар гарнизонын жинап, барлық кеңселердiң қызмет иесi адамдарын жинап, ең әуелi қаза болған патшаға панихида өткiздiрiптi. Содан соң барлық солдаттан, лауазым иесi адамдардан бастап, жұрттың барлығына жаңа патшаға, үшiншi Александрға адал қызмет ету үшiн ант бергiзген. Осындай ресми жайларды айтумен қатар, хатының аяғында Евгений Петрович, жасырын жарлық бойынша өзiнiң қызметтен босатылғанын айтқан. Және Абайға аз әзiл тастап:" мiнi, Ибрагим Кунанбаевич, дүниеде осындай уақиғалар болып жатыр. Сiзге ол жайды тек Баймағамбет арқылы хабарланып қою жеткiлiктi болар ма екен? Ақшоқыда қанша қызық болса да, шаhарға келiп, мынау жайларды өз құлағыңызбен естiп қайту терiс болмас!" деп қойыпты.

Семейдiң бiрден-бiр газетi "Облыстық-мәлiмдеме" патшаның өлiмi туралы Михайловтың хатынан артық еш нәрсе жаза алмапты. Абайдың хайран болғаны – бұндайда қошеметшi құлдар нелер иянаттау, балағаттау сөздердi төксе.керек едi. Әлдекiмдердiң тұмсығы тасқа тиiп, көзге қамшы тигендей, есi ауып қап тұр ма? Бұншалық сөзге сараң болуы, бiр үрiккен дағдарысты көрсеткендей ме, қалай? – деп ойлаған-ды.

Осының ертеңiнде пар атты трашпеңкеге Абай мен Баймағамбет қатар отырып алып, Семейге тартты. Жер кеуiп, жол дегдiген. Бөгет болар шалшық та, батпақ та жоқ. Ыстық пен шаң да ертең көктемде жасарған дүниенiң көркiн бұзып араласпаған. Жол бойы: тықыр бетеге, жас жауылша, жаңа бүрлеген тобылғы, ерте шыққан қызғалдақ, тықыр жусан. Бәрi де Ақшоқы мен Семей арасындағы қырат жоталарды, ұзақ өлкелердi, бұлақ, бастауы, көлшiктердi түгел жағалап, көк торғынмен қоршаған.

Жолаушылардың алдынан жұмсақ қана қоңыр салқын соғады.

Баймағамбет әр жүрiсте шапшаң болатын. Ол аяң мен бүлкек дегендi бiлмейдi. Қыстан жем жеп шыққан пар құланы осындай жүрiстер болса деп, өзi суытып, жаратып жүретiн. Қазiр сол қара жал қос құла тершiместен ұзақ жортады. Жүргiншiлердi қажытпай, көңiлдендiрiп жүредi. Көк жайқын, ал күрең бетеге арасында тыпырлай тықыр салып, жол үстiнiң қиыршық тасты, қызғылт керiшiне ширақ басады.

Бүгiнгi ұзақ жол бойында, Абайдың қасында қатар отырып, атты ұзын бишiкпен үйiре айдап қойып Баймағамбет бiрнеше күн бұрын айтылмай қалған "Черный-век-марта" романын хикая етiп, сөйлеп келедi.