Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Күн ұясына кiрiп бара жатыр. Көктемнiң кешкi салқыны дөң басында ызғырықтау жел болып, беймазалау бiлiнедi. Бiрақ қызық роман тыңдаған топ Баймағамбеттiң аузына түгел аңыра қарауда едi. Бұлар байқамай қапты. Қастарына бiр салт атты тастақ төбенi дүбiрлете басып, қатты аяңмен жетiп келгенде ғана, жиын елең етiп көңiл бөлiстi.

Жолаушы алыс жолдан келген. Астындағы жирен биесiн қатты терлетiп жеткен Асылбай екен. Бұл Жидебайдағы үлкен ауылдың көршiсi. Қаладан келедi. Отырғандарға сәлем берiп, ел-жұрт, ауыл-аймақ амандығын сұрап алып, қаланың хабарын айтуға көштi. Бөгде жолаушы келген соң, Баймағамбет әңгiмесi үзiлiп қалып едi. Абай Асылбайдан:

– Қалада не хабар бар? – деп сұрағанда, Асылбай аса бiр оқыс хабар айтты.

– Естiдiңдер ме, жоқ па? Қаланың ең бiр оқшау хабары патша туралы, осы күнгi өзiмiздi билеп тұрған ақ патша өлiптi дейдi. Және өлгенде өз ажалы емес, бiреу атып өлтiрiптi! – дедi.

Кiшкене-молда осы хабарды естумен қатар, ернi жыбырлап, дұға оқып, бет сипады. Не дұғаны оқитынын бiлмесе де, қартаң Байторы да молдаға елiктеп, бетiн сипады.

Абай қатты елең етiп:

– Не дейсiң? Бұны кiм айтты? Қашан өлтiрiптi? – деп қадағалап сұрай бастады.

Асылбай жарытып, көп әңгiме айта алған жоқ. Тек, долбарлап айтқаны:

– Өлгенiне айдан асыпты. Айтып жүрген – Семейдiң бар қаласы. Өлтiрген кiсiлер де ұсталыпты. Өлген патшаның орнына баласы таққа мiнiптi. Халықтан ант алып, қойшы, әйтеуiр, қала дүңк-дүңк етедi. Ар жағын бiлгенiм жоқ! – дедi.

Абайдың көңiлiне "патша өлiптi" деген хабармен бiрге, өзiнiң досы Михайлов келiп едi. Iштей:" бәсе, Евгений Петрович сияқты адамдардың әрекетi осал болмаса керек едi. Қолдарынан үлкен iс келетiн, басы нда ми, кеудеде қайрат зор, сондай адамдар үнемi айдалып, сүргiн жеп.жүре берумен тоқтамас. Ресейдi тiтiреткендей бiр қимыл ататын жөндерi бар едi. Осылай болғаны-ақ!" деп ойлады. Патшаны өлтiргендердiң жай адамдар емес екенiн, бұл хабардың тегiн емес екенiн салған жерден аңғарды. Ол өз бетiмен осылайша ойланып, үндемей қап едi. Бұл уақытта аңқау қарт Байторы, Дарқан және солардай бос көңiл Кiшкене--молда, патшаның өлiмiн аса қатты сұмдық көрiптi. Бұлар неше алуан түрде сұқтанып сөйлеп жатыр.

– Ау, бұл қалай, патшаның әмiрiмен қарашыны өлтiрушi едi. Патшаны да өлтiредi екен-ау!

– Бұны өлтiргеннiң жүрегi мүйiз бе? Кiмнiң қолы батып барды екен?

– Жай қарашы емес шығар сол өлтiргенiң! О да патша болмаса да, сондай iрiнiң бiрi болар. Нәнсiген бiреу ғой, " сенен мен кем бе " дейтiн. Болмаса жай кiсiге патшамен ұстаспаса да, өзге алысатын аз ба?

– Кiм де болса, көзi жоқ ердiң бiрi болды! – деседi.

Отырғандар патшаны өлiмге қимаған ажар бiлдiрмейдi. Тек қалай өлтiрдi, кiм өлтiрдiге аса сұқтанып, тамашалайды. Кiшкене-молда бұл топқа өзiнiң ұстаздық басуын айтпақ болды.

– Шариғатта өзiңдi, отаныңды билеп тұрған әмiршiңдi күт дейдi. Дiнi кiм болса да – ол патша ағзам. Бұл – хафа болар уақиға. Жаман ғаламат! Адамзаттың хұлқы бұзылған емес пе!? Ешбiр заманда патшасын фұқарасы өлтiрдi дегендi ешбiр кiтаптан оқып көрмеген едiм. Мынау, тахқиқ, ахырзаман нишаны. Ғажайып бұзылған заман ғаламаты болар! – дедi.

Абай өз ойымен отырып, Кiшкене-молда сөзiнiң аяғын ғана естiдi де, күлiп жiберiп, орнынан тұрды.

– Кiшкене молда! Зор әмiр – құдiрет бар жерде, зор қиянат та болады. Сiз оның қай сырын бiлiпсiз? Сол мылтықты атқызған қолды қаншалық ыза, кек, налу билеп атқызғанын бұл жерде отырып болжап бола ма? – деп, ауылға қарай аяңдады.

Жолшыбай келе жатып, Баймағамбетке:

– Бақа, сен ертең Семейге жүресiң. Мына хабарды құр естiп қойғанымыз болмас. Менен хат алып қалаға барып, бар хабарды бiлiп кел! – дедi.