Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Жанатаев, сенiң берген мынау приговорың жалған, подлог екенiн бүгiн маған бес болыс елдiң управительдерi мәлiм еттi. Өзiңңiң туысың, өз болысың Дүтбай Алатаев та "бұл өтiрiк арыз, подлог" деп куәлiк бердi. Сен өзiң мұсылман медресесiнде, үлкен инабатты ұстаздан тәрбие алып жүрген адамсың. Жап-жас жiгiтсiң. Бұл күнiңнен мынандай алдамшылық, қиянаткерлiк, зұлымдыққа барған соң iлгерiде кiм боласың! Мен саған қатты ызалымын. Сен әлдебiр надан емессiң. Бiлмей iстеген жауыздықтың жартылай кешiрiмi болса,, бiлiп iстеген жауыздықтың екi есе артық жазасы болуы дұрыс. Не айтасың? – дедi.

Көкбай сөйлемес бұрын, кең көмейiн кенеп, әншiлердей үндi дыбыс шығарды. Абайдың есiне жаңа түстi. Бұл Көкбай медресе шәкiртi болумен бiрге осыдан төрт-бес жыл бұрын ел iшiнде жақсы әншi едi. Абай ендi мұны толық таныды. Iшiнен ол iстеген қаталық туралы ызаланса да, жазаға қимай отыр. Көкбай тамағын кенеп алған бойында, Абай мен Оязға кезек көз тастап тұр. Басында жүзi ұялғандай күреңiттi де, артынан жүдеңдеп, қуарыңқырап, ақсұрланып ап сөйлеп кеттi.

– Тақсыр! Қылғаным жаманшылық. Бас тартпаймын. Бiрақ нелiктен iстедiм? Сонымды ғана бiлсеңiз, ар жағындағы жазаңызды жапа көрмейiн. Қайта iсiме рауа, сазайым дермiн.

– Нелiктен еттiң?

– Еткенiм, кемшiлiк-таршылықтан, ваше благородие. Мен Көкше деген атаның ұлымын. Бiр жағымда Мамай, қалың жер онiкi. Бiр жағымда Олжай, мына жайлаудағы бар жер шұрайы сонiкi. Бiз болсақ, тiлдей ғана жалғыз өзен – Бақанастың бойында, жүз үйлi ауылдарымыз ине шанышқандай отырады. Балқыбек болса, алыстағы Сыбаннан да, Керейден де, өзге Тобықтыдан да бiздiң жерiмiзге жақын тиiп тұр. Қозы өрiсiндей ғана жерде үлкен бiр өзен, кең өлке ұдайы бос тұрады. Ешкiмнiң меншiгi жоқ жер. Сол кем-тар күйiм және Балқыбектiң бостығы менi осы арызға айдап әкелдi. Пiргауарiм – өтiрiк. Мөрлерiн беретiн болыстар жоқ, олар алса бередi, құданда, дос-жарым болса бередi. Бұның екеуi де менен табылмайды. Ырзалықтарын ала алмаймын. Сонымен сырттан, өз қолымнан жалған пiргауар жасап жiбергенiм рас. Шынымды, барымды айттым. Осы жаңағы айтқан жайымның растығын, дәл мына қасыңызда отырған Абай ағам, иншалла, жалған демес, куәлiктi осы кiсiден-ақ сұрап көрiңiз. Содан кейiн не әмiр, не жазаңыз болса, мен айыптымын, хұп аламын. Алсаң мiнi бас, алмасаң алдияр бас! – дедi. Саңқылдаған зор дауыспен, арызын тамам еттi.

Абай бұл уақытта тiлмаш жеткiзген сөздердiң дәл айтылуын қатты бағумен қатар, Көкбайдың түсiн, өжет оттылығын ұнатып отыр едi. Ендi бұны жазаға тiптi қиятын емес. Ұлық бетi шынымен кәр қылуға бұрылса, Абай Көкбай үшiн ара түсудi өзiне борыш санап, бекiнiп қалған.

Лосовский көп арызқормен iстес болған. Және қазақ мiнезi мен түсiн көптен бағып, аңдағыш боп ысылған кiсi. Өзi оқымысты, ойлы, тәжiрибелi әкiм болғандықтан, Абайдың Көкбай турасында, не сезiнiп отырғанын жақсы аңғарды. Өткiр қырағылықпен аңдады. Жаңағы турашыл жауап үшiн, бойында тәкаппарлығы бар қылмысты жiгiттi өзi де күндiзгiдей емес, қазiр әлденеден ұнатыңқырап қалғандай. Ендi бұл жұмсақ сөйледi, бiрақ Көкбайға сөйлемей, Абайға айтты.

– Ибрагим Кунанбаеч! Жанатаев подлог жасай ғана бiлмейдi. Өз iсiне өзi ақтаушы, адвокат боп сөйлей де бiледi! Бұның соңғы айтқандары, iсiнiң шын себебi болуға мүмкiн бе, сiз қалай деп ойлайсыз? – деп, Абайдың куәлiгiн сұрады.

Әңгiме бетi бұлай бұрылғаны, Абайға аса ұнады. Болмаса, заңды тергеу үстiнде өзiнiң әңгiмеге қалай килiгерiн бiле алмай отыр едi. Ендi жаңағы сөздi пайдаланып, ұлықтың түсiне қарап, жуас сабырмен, күле түстi.

– Жанатаевтың приговоры өтiрiк болса да, соңғы себеп, дәлелдерiнiң бәрi анық шындық. Бұған менiң де көзiм жетедi. Толық сенiммен куәлiк бере аламын, ваше благородие! – дедi.

– Бiрақ Жанатаевтың сол шындығын айтпай, қылмыс жасауы жол ма?

– Әлбетте, ваше благородие, жол емес!