Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Тобықты iшiне сонау алыс Көкшетаудан келген, сирек, сый қонақ. Өзi ақын, өзi әншi, өзi серi Бiржан. Үстiнде қара мақпал, кең, жеңiл шапаны бар. Омырауы ағытылған, "серi жаға", ақ көйлектiң сыртынан киген сарғылт түстi, қытайы жiбек кемзалы бар. Оқалы тақиясының жiбек шоғы ырғала түседi. Құйқылжыған әнiне қалың жиын қыбыр етпей ұйып, мүлгiп отырғанда, кербез әншi де, жүзiне бiр жылтыр майда рең бiтiп, нұрлана құбылады

Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,

Жұртыма зияным жоқ жүрген жанмын.

Кісіге өзім қатар бас ұрмаймын,

Өзім ақын, өзім сал, кімге зармын... –

деп бiр кетедi.

Әншiнiң "Бiржан-сал" атты осы бiр әнi өзiнiң майда қоңыр, сырлы қоңыр сазымен бастала жөнелгенде, өзге көп жұрт iшiнде демiн тартып, қатып тыңдаған кiсiнiң бiрi – Абай.

Қадiрлi ақын, құрметтi қонағына Абай қадалып қарап қапты. Ақ-қарасы әлi де айқын, таза, ұзынша көздерi өзгеше боп телмiре түсiп, шарасынан асып үлкейiп қарайды. Бiрақ қазiргi сәтте, кiрпiк қақпай қарағанмен, бұл көз, әншi жүзiн көрiп отырған көз емес. Ән мен өлең сөздi, өнерлiнiң өзiн түгел қосып, бiр бiтiм, бiр тұтас тұлғадай қиял суретiмен елестетiп, көрiп отырған көз.

Ерекше әсерi бар күй менен аса ұнаған ән тыңдаған уақытта Абай сол сарын сөзбен қатар, өзге бiр дүниенi жарыса ойлап кететiн. Өмiр қиял суреттерiн, уақиға тасқындарын, жаратылыс, құбылыс толқындарын көрiп, соған шомып кетедi. Қазiрде, мiнi, белгiлi өр қиялы бар ән, iрi туысты әншiнi мынау ортадан бөлiп, жырып, аулаққа әкеттi. Шырқау алыс қияға әкеттi. Тұлғасы ерен, кең кеуделi асқақ үндi әншi, сахараның ғажайып бiр алыбы боп апты.

Сол алып, өнер алыбы, Сарыарқаның ең заңғар биiгi Көкшенiң басына шығып тұрып, бар ұлан ұзақ Сарыарқаға, сахараның салқын бел, самал көлiне қонған елi-жұртына көз тастайды. Жуансып күштiсi, артықсып асқағы, күңiренiп көбi жүрген жон-жотаға көз тастап қоймай, үн қатады. Ән тiл қатады. Ескек, асқақ атойдай қып, зор кеуденiң алып күйiн азынатып төгедi.

"Мен келемiн! Өнер әкелемiн! Танымай көршi, аңдамай бақшы! Сай-сүйегiң босамай, алпыс екi тамырың иiмей көршi!" деп, бас идiре ән төккенде, ән емес, нұр төккендей. Әлемнiң жүзiнен жауыздық зұлымдығын қуып әкетiп, қиялда болса да дүние бетiн, Арқа жүзiн сан сұмдықтан тазартып бара жатқандай. Ол ән асқақ есiп соққанда, Көкшенiң қалың сыпсың қарағайы – мынау әншi басындағы оқалы тақияның жiбек шоғындай болып, теңселiп барып, төгiле жапырылып, жол бередi, бас иедi. Арқаның қара түнi де мынау ақын үстiндегi қара мақпалдың бетiндей майда, мейiр түнi болады. Сонда ел жүзi де осы ақын жүзiндегi жылтырап көрiнген нұрға толғандай болады. Ел жүзiнде, қазiргi ақын түсiндегi, ән үстiнде езу тартқан жарастық күлкiдей боп, шат қуаныш күлкi көрiнедi Абай көзiне.

Сүйткенде, үй iшiнiң iлесе сөйлеген, алғыс айтқан үндерi шығып жатыр екен. Ән үзiлiптi. Абай қиялы ғана үзiле алмай, аяқтап келген қалпы екен. Ол шарасынан шыққандай болған отты, ойлы көзiмен, әншi жүзiне әлi аңыра қадалып, қарап қапты.

Абайдың тал бойы ұйып қалғандай, осы халiн елден бұрын сезген Әйгерiм, қасында отырып, күйеуiнiң тiзесiне сүйеген боп, шынтағымен Абайды сәл түрте қозғап қалып, ақырын ғана күлiп оятты. Абай ең алдымен селт етiп, Әйгерiмге қарап, ес жия бергенде, өзi де күлiп жiбердi. Бiрақ өңi құп-қу болған, күлген демi де дiрiлдеп шығады. Бұның өзiн жақсы бағып, жақсы ұғып отырғаны үшiн, сезiмтал Әйгерiмге сүйсiне қарап қалды да, ендi Бiржанға бұрылды: – өзге өзгеңдi не қылайын, Бiржан аға, – деп бастап, қонағына жаңа бiр қуаныш жүзiмен қарады. Ел ақтаған бiр ақын болушы едi.