Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Осында исi Ырғызбайдың бүгiнгi байыған Ақбердiсiне, Мырзатайына, Құнекең аулы – өзiңе қысы-жазы малшылықпен құлшылық еткен бiр топ Әнет, Қарабатыр да бар. Бөжей, Байдалы, Түсiптерге бiр күндер малшы, жалшы болған бiрталай жандар тағы бар. Бәрi менiң өзiмдей, талтиған таздар. Бұл елдiң iшiнде кiм бар десең, шал Дәркембай, қатқан шал Дәндiбай, дiмкәс шал Еренайлар бар. Өңшең шабан-шардақ. Азаматы бай малының соңында жүрiп, ауру, мертiк болған бiр алуан да бар. Өмiр бойғы бар қайратын ақ қар, көк мұзда, ақ түтек боранда, жан аямастыққа салғандар. Осы үйлердiң көбiне кiрiп қарасаң: – Бiрi қартайып шөгiп қалған, бiрi жастай семiп, солып қалған. Бiреуiнiң науқасы жел, бiрiнiкi құяң, суық сорған. Бiреуi көзден айрылған, тағы бiрiн сынық-мертiк шоңқитып кеткен. Қысқасы – мынау жыртық-тесiк үйлердiң өзiндей жағалай жүдеген бiр өмiр. Жаңағы Құнанбай, Бөжей, Байсал, Сүйiндiк, Сүгiр, Қаратайлардың көшiне ере алмай, керегiне жарамай қапты. Солардың жұртына тастап кететiн ескi ыңыршақ, тозған қауға, жыртық жабулары болмаушы ма едi! – деп, үлкен ажуа жасап күлдi. – Ал, менiң нем өзгеше? "У жесең руыңмен" дедiң ғой сен, Ербол. Менiң тап бүгiнгi күйiм де, туысым да осы жер. Руым, ұраным да осылармен! – дедi.

Абай Дәркембайдың сөзiнен аса қатты ойға қалып, бiресе қабақ шытып, сұрланып, бiресе күрсiнiп, тымағын қолына алады. Тынымсыз, қиналып отырған орнында қозғалақ қағады. Дәркембайға еңкейiңкiреп, тақай түстi.

– Дәркембай-ай! Жоқшылық пен жаманшылық ел iшiн кеулеген ғой. Сенiң көзiңдi, қыран көзiндей қырағы етiп, сол ашқан екен. Қазақтың сусылдаған дiлмары, су төгiлмес жорғасы, қызыл тiлден май тамызғаны неме керек! Шешендiк күшi шындық қой. Сенiң шоқтай күйдiрiп түсер жаңағы шыныңа қай Құнанбай, қай Сүйiндiк жауап айта алар едi. Жетесiнде азаматтық асылы бар жан болса, "бәрiн үйiп-төгiп, бiр Дәркембай жеңдi" демес пе едi! Мойын бұрғызбай, бұрап соқты дер едi! Өз көзiң ашылумен бiрге, менiң де көзiмдi қоса ашып отырсың десем керек қой! – дедi.

Бұлардың қасына осы кезде бiр топ кiсi тақап келдi. Әр үйден шығып, бас құрасып, кейбiреулерi жүк арасынан, қоқсық, шоқпыт, құрым арасынан шығыпты. Солар келген соң Абай бұл ауылдың бағанадан ерсi көрiнген бiр жайын сұрады.

– Ал мынау әр жерде баспанасыз, қаусап қалған кiмдер? Өзi бiр үй емес, көп үйдiң сiлемi көрiнедi ғой. Бұл үйлер дауылдан жығылған ба? Жөнiн айтыңдаршы! – деп, жаңа келген жатақтардан сұрап едi.

Келгендер арасында Абай бұрыннан бiлетiн Дәндiбай, Еренай сияқты қарттар бар және түстерi жүдеу, ашаң тартып, сұрланған, киiмдерi жыртық, екi-үш орта жасты адам бар. Ернiне насыбайын жымырып, томсарған, қабақ түйген сарғыш беттi жiгiттер де бар едi. Бұл топты Абайлар қасына бастап келген жатақ емес, осында қонақ боп жатқан Қарашаның Абылғазысы екен. Ол Абайлармен амандасқан соң, қастарына келiп, ең алдымен отырған-ды. Жаңағы Абай сұрағына жауапты Дәндiбай шал бердi:

– Дауыл соққан ба дедiң ғой, Абай шырағым! – деп, кекесiнмен бiр езуiн тартып, шала күлдi. Дауыл соққаны рас, дауылға ұшырамаса мынандай толып жатқан үйлер осындай боп жайрап қала ма? Дауыл соқты, бiрақ құдайдың дауылы емес. Ұлықтың, болыстың дауылы. Анау Оязға тiгiлген ақ үйлердiң мына жағында бөлек тұрған он шақты қараша үйдi көресiң бе? – деп, алдағы ұлықтар аулының сол жағын нұсқады. Абай мен Ербол ендi аңғарды. Оқшау тiгiлген ақ үйлердiң маңынан аулағырақ жерде бiр топ қара үй, бас түйiстiрiп кеңескендей, аз ғана аяға бүрiсе қоныпты.

Абайлар сол үйлердi көрiп алғаннан кейiн, Дәндiбай ұлықты бiр боқтап алды:

– Жатуына ақ үй керек. Мазағы мен масқарасына бiздiң лашықтарымыз керек болыпты ғой.

Ербол түсiне алмай:

– Қандай мазақ? Не масқара? – деп едi.

Бастығы Еренай боп, жиылып тұрған кедейлер жапырлап сөйлей бастады:

– Мазақ емей немене, жазалаған кiсiсiн салатын абақты қылам деп бiр үйлерiмiздi алды.