Жұман осы кезде баласына белгі етіп, жастық алғызды да, күпісіне қымтана түсіп, жантайып ұйқыға кепіл. Абай «хақиқат» әңгімесін бағанағы жастар қозғаған дінге байланысты жайға әкеліп, содан бастады.

— Әрине, «хақиқат» әр түрлі. Ислам діні өз хақиқатын бар мұсылман айтатын «иман» ішінде келтіреді. «Амантұ биллаһи

Уәмәләйкатиһи, уақ тубиһи, уәрсулуһ» дейді. Онысы сайып келгенде, «шындықтың» бәрі кәлем-шарифте айтылған да, болған деген маүзүғда. Өзгені қояйық. Жақында мен қарастырып өткен бір философтың құранмен бахас жасаған біраз сөздерін ғана сіздерге баян етейін,—дегенде, Көкбай тамағын қатты кенеп алды. Үлкен күдік еткен жүзбен Абайға қарап, «лайықсыз нәрсені айтады-ау» дегендей қадалып қалыпты. Барлық жас атаулы енді қымызды жиғызып, иіріле жақындасып, қызық мәслихат күтіп, Абайдың жүзіне телміре қарасты. Абай сөйлеп отыр.

— Сол философ айтады: «Ал біз иланайық, яғни құран жаратушы иенің бір ғана соңғы пайғамбарына өзі айтып берген сөзі болсын. Солай болатындықтан бұл адам баласының көп ойшылдары, ғалымдары айтқан сөздердің барлығынан да дұрысырақ, тереңірек болса керек. Ғылымның ғылымы, шындықтың шыны, ойшылдықтың ең жоғарғы өрі осында болса керек еді, ал бірақ осылай болмай тұрғаны несі?» дейді жаңағы философ.

«Үндістанда болған даналар, гректе болған ойшылдар кітаптарынан бұл кітаптың терең емесі несі?» дейді. «Хақиқаттың шешуі: Жаратушы кім? Ғалам дегеніміз не? Жан не нәрсе? Және адамның хақиқатты білуіндегі дерегі не?» Осыларға шешу айтса керек. Әлбетте, ең үлкен, ең дұрыс шешуді құраннан күтсе керек. Ал дұрыстығына келгенде, осы жайларға құран беретін жауап, бұрынғы-соңғы ойшылдар айтқан жауаптардан кем соққаны қалай? Бұның философиясы, сонау қытай мен монғолдар тұтынатын «буддизм» дінін жасаушы Шакия Муни кітаптарының философиясынан әлсіз. Бұның айтар ғылымы — ешбір сынды көтере алмайды. Философия ғылымы, астрономия, космогония және дүниенің жаралысы, адам ағзасының әрекет сырлары турасындағы ғылымдар бар — бәрі туралы құран баян ететін ойлар қарың ашырады. Күлкі де болып шығады, дейді!— деп бір тоқтағанда, Көкбай «астапыралла» дегендей, қабақ түйіп, төсін басты.

Ал Дәрмен мен Мағаш, Кәкітайлар өздері сүйсінген ойларын аша алмаса да, Абай айтқан жайларға соншалық ынтыға қызығып тыңдайды. Абай әлі сөйлеп отыр.

— Хатта, ол философ құран ішінде адам иланғысыз ертегілер де бар, ғылым, фарасат білген сау ақылды адамдар иланбайтын «жын, сиқыр» сияқтыларға балаша илану да бар дейді. Еске алыңыздаршы? «Әлем тәрәкейфә фаъъала раббукә би асхабиль филь» деген аят қандай еді? Яғни, «Тәңірі иеге күфірлік келтіргендіктен филь қауымына қарсы, ғажайып құстар келіп, әр адамның баласына тәңірінің қаһар тастарын тастап өлтіргені

кәні!» дейді ғой құранда. Осыған қалай илануға болады? Яки, және де күндегі бес уақыт намазда, мына Көкбай оқып жүретін құран дұғалығы бар. «Құл ағузі бираббил фәлақ миншәррима халақа, уәминшәри нәффәсәти филь ғуқад» дейді. Яғни, «раббыңнан сақта» деп сұра, сиқыршы кемпірдің шүберекке түйіп, әфсун оқып сиқырлап тастайтын пәлекетінен сақта деп тіле!» дейді. Бұл философ айтқандай, өзіміз осы күнде иланбайтын, бақсы-құшнаштың сандырағына иланғандықты көрсетеді емес пе? Міне, «хақиқат» деп жүргеніміздің кейбірі бара-бара осылай ойлай берсек, сиырқұйымшақтап барып, әлдене боп кеткені де бар!—деп күліп тоқтады.

Жас достардың көбі Абаймен қоса күлді. Көкбай бұдан арыға шыдай алмай, тысқа қарай тартты. Кәкітай мен Дәрмен оған күліп қалысты.

— Көкбай өзінің иманын ала қашты білем!— деп Мағаш та мысқылдады. Кәкітай барынша ашық-жарқын жүзімен Абайға әлі де жабыса түсіп:

— Абай аға! Көкбай қашса, қашқандай екен! Мына философыңыз алқымнан алып тұр ғой өзі! Бұнысы жөн болғанда, неміз қалды, неғып жүрген боламыз осы?— деп еді.