Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Бұл уақиға бүкіл Тобықтыда талай жанды таң қылған, ойда жоқ оқыс іс болды. Семей оязының көптен бергі ояздық начальнигі Казанцев сол соңғы сайлауды өзі келіп өткізген. Бірақ ол дәл сайлаудың соңғы сағатына шейін болыс Құнанбай баласынан бөтен біреу болар деп ойламаған. Күнтудың болыс болып шығуы -Құнанбай балаларына қаншалық ойда жоқ сұмдық болса, ояздың өзіне де соншалық жат көрінген,

Бұл істің басы өткен жылы көктемде Жидебайда, Оспан аулына келген жуандардың бір жиыныңда басталған-ды. Ол кездегі болыс Шұбар Шыңғыс елінің ірі атқамінерлерін осы Құнанбайдың үлкең аулына, Оспан отырған үйге жинатқан.

Жұртты жинаған себебі оқшау бір жай болатын. Тәкежан, Майбасар, Ысқақтармен ақылдасып, Шұбар жаңа сайлау алдында ед аңғарын түймек болған. Құнанбай баласына іштей қарсылық ойлаған кісі бар ма? Жаңа сайлауда бұлар атайтын жаңа болысқа ереуіл болмай ма? Енжар көңілде жүрген атқамінер болса, солардың сырың тартпақ, алдын ала ажарын андамақ. Құбылу-қыбылжу болса, ерте әрекеттерін істемек. Міне, осындай ішкі есептермен Шұбар жүз қаралы атқамінерді көкқасқа сойып қонақ

еткен.

Жиын ортасына Шұбардың тағы бір салған сөзі бар. Онысы - әр кезде болыс болып отырған әкімдердің ел үстіне салатын төтенше бір шығыны туралы. Ол -патшалықтың жыл сайын елден алатын алым-салығы емес. Болыс пен билер алатын «қарашығын» деген салықтың жайы «Болыстың сойысына, қонағасы, мініс-берісіне» деп ел басына үлестіріп салынатын салық, Өзінің де, шегі де жоқ, Халықты жебей сауып, ұлық атаулы алатын жем-пара осы.

Белгілі өлшеу, мөлшері жоқ бұл шығын, анық қараңғы жолмен алатын жем болғандықтан, оның атын жұрт «қарашығын» дейтін, Тегінде, бұл істі бір Шұбар емес, бұдан бұрын болыс болып келе жатқан сан Шұбарлар мерзімді «қор» егіп алған. Жүздеген қойлар саны, көп ат майы, ақша-пұл, көп мүлік болса, болыспен шырайы жақсы билер, елубасылар, старшындар және әр рудың бір шошағы — атқамінерлер, осы «қарашығыннан» үлес алып жүретін, Болыстың биылғы салын отырған шығыны жылдағыдан көп болса да, Оспан аулына жиналған «ел ағалары» көп керіспей, тез келіскен. Әр старшынның билері мен елубасылары, атқамінерлері әз үлестерін бөлісіп, өздерінің қол астындағы шаңырақ иелерінің бәріне қосымша сомаларды жазысып жатты.

Шыңғыс он екі старшын еді. Сол он екі старшынның адамдары Оспанның соңғы жылдар салғызған жақсы қыстауының көп бөлмелеріне, даландарына тарап, үйір-үйір кеңеседі. Шығыңды өз қолдарымен үлестіріп отырған топтардың қайсысын көрсең де, әдет-мінездері бір-ақ түрлі. Бұл отырғандар өз шаңырақтарына немесе іні-туысқандарына шығынды салмайды. Әлді, ауқаттыны қорғап қалып, қайда момын, жалғыз-жәутік, қайратсыз, қорғансыз шаңырақтар болса, соларды атап, бір де түңлігін тастамастан үлес береді. Осы сыбағаны халыққа салып жатқан мінездерін өздерінше бір қисынмен істеген болысады.

Әр ауылнай ортасына жиын барса, ұлық жүрсе, үй тігілсе, қонағасы, лау келсе, осы ауқаттылар үнемі көп тауқыметін тартады-мыс. «Кедей-кепшікке кім барады? Қоқсық, қоңсығына кім тоқтайды? Оларға түсетін лау да жоқ, сойыс та жоқ. Айранына, отбасына ортақ та жоқ. Бірақ олардың аты да «ел» емес пе? Ендеше, тым құрыса, осындайда сәл салмақ сезсін. Әйтпесе, кімнің қол астында екенін, ұлығы кім екенін де ұмытар. Құдайын да ұмытар» деседі. Сөйтіп, «қарашығынды» өздері әдейі шетке қаққан, шыр бітпеген жыртық-шоқпыт лашықтарға салып жатқан.

Халыққа қарсы жұмсалған бұңдай істерде қабақпен табысатын ел жуандарының ынтымағы - «бөрі көргенде бірігетін ауыл итінің мінезіндей».

Халық соларын танитын. Өзіне қарай аунап түскен әр алуан үздіксіз, танымсыз «қарашығындар» жайын өзара мұңдап қоятын.Бірақ биіне, ақсақалына, старшынына, болысы мен бегіне шақсын ба!? «Оларға айтқаннан не түседі? Біреуіңе айтсаң біреуіне сілтейді. Аяғы, ақтас пен көк тастың арасына барып ізі жоғалады. Сөз—тек бос шығасы. Бірін-бірі жебеп, демеп, неше саққа ұрады

да, шаң қаптырады. Аяғы, «ауыл итінің құйрығы қайқы» дейсің де, түңілесің де тоқтайсың» дейтін.