Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Енді бір кезекте Базаралы қалада өзін қарсы алған Оразбай, Жиренше, Бейсенбі, Күнтудай байларды да еске алып сырласты.

— Көп күндер орталарына алған болды. Ертелі-кеш бірі «ақылым» деп, бірі «нақылым» деп құлағыма қайдағыны құймаққа тырысты. Аңғарсам, бәріңде жатқан бір мүлде бар екен. «Басын тауға да, тасқа да соққан Базаралы емес пе еді. Барған жерінен артық жамандық таппас. Осыны тағы шүйлеп салайық» деп, мынау сайлау жөнімен өздері арбасып жүрген таласына енді мені жекпек тәрізді. «Құнанбай баласында сенің кегің болса, біздің де өшіміз бар. Кегің кеткен Құнанбай балаларын осы бетіңмен бір соғып қал, соқтығып қал!» дейді. Менің қолыммен от көсемек болады. Бүгін өзіңмен оңаша сөйлескенде, осылардың осынысына не десем екен, неғылсам рауа деп, ақыл қосайын деп ем. Бұндайды ойлағаның бар ма, қартым!?— деді.

Дәркембай көп іркілген жоқ. Ол Базаралыға тоқтау салған жоқ. Қайта қайрау айтқан сияқты. Бірақ әуелден басып айтқаны:

«Тек шиырынды, сырыңды соларға қоспа! Олар өзегін берген болсын-ақ! Бірақ қыл мойынға тақағанда сені тастап, сытылып, ойнақтап шығады. Өз таразыларын бағады» деген. Осы ойын таратып келіп:

— Қайратың болса, қажырың жетсе қамырығың бір халқыңмен болсаңшы. «Істеме» демеймін! Сенің қасың бұл күнде өзара жаулық үстінде әлсіреп отыр екен. Сондай қайрандап тұрған шағында қақсата бір ұрып қалсаң, ол осал болмайды. Бірақ сол ісінді де халықпен істе. Тек кеңесінді жатқа қоспа, жанкүйер жақыныңа, өзіндей өзегі талған мұндасыңа қос!— деді.

Базаралы осы тұста жеті ауылдың Тәкежаннан көрген қорлығын еске алды.

— Жер менен жердің түгі зор сордың түбі еді ғой, Дәке! Құнанбайдан да қалың елдің көрген қатты тепкісі бір жағынан жерге тірелуші еді ғой! Бұл күнде Құнанбай өлсе де, Құнанбайлық құрымапты. Қайта өршіп, өрбіп, құныға түсіпті. Тепкі емей немене, ана жеті ауылдың көргені!?

—Атама! Еске алсам зығырым қайнайды. Әбдінің орағы Әзім-байдың қылтасын қырықса, рауа ғой деп ем! Жылаулар ел дегенім сол, солар. Жоқтасаң соны жоқта. Жағаласып жарғылассаң сондай сорлаған сансыз көп үшін аранда. Әзімбайдың зорлығын естігенде, бар Шынғыстың іші-тысындағы сай тасына дейін шулаған жоқпа? Соққы-тепкі көргеннің бәрі жағасын ұстап,тісін басты ғой,— деді.

Дәркембай жеті ауылды жақтай отырып, намысы бар азаматқа бетсілтегендей.

Базаралының қазіргі Дәркембайдан алған ку ат сөзі оған қанат бітіргендей. Қайратты ер енді қалжың тәрізді бір ой тастап сөйледі:

— Ақылың ақыл-ақ! Бірақ маған тағы бір ой келеді. Осы кез ел мойнындағы еркелерің бірімен-бірі белдесіп, жамандасып жүрген кез екен ғой. Солардың желіктіргең бетімен соқтыққан кісі болайын. Дәл оздерінің ұяласының біріне қалтыратқандай, қатты бір соққы сермейін, Дәке! Тұра тұр, Дәке! Мен ақылды осы сенің қасында отырып таптым ба деп отырмын! Тек аз ғана аял болсын. Не көрмеген басым! Телі-тентегің «бір сойқанды бастауға дәл осы дәмнің үстінде бекінді» деп біл, Дөке!—деді де, Базаралы дастарқаннан бір түйір ірімшікті алып, ант ырымен жасағандай болып, аузына салды.

2

Күзектің суық, сұрқыл жүдеу бір күні бүгін Қашамада отырған Тәкежан аулының үстінде тұр. Тобықты жерінің бір шеті жайлау болғанда, тағы бір шеті — күздеу. Жайлаудағы ең төргі өріс пен күзектегі ең жырақ, шеткі қоныстар Құнанбай ауыл-дарына қарайды. Ал бұл ауылдар ішінде малы мол болғандықтан және шаруаға пысық, тықақ болғандықтан Тәкежан аулы әрқашан өзгелерден озып, шырқау барып отыратын. Сондайда қонатын күздігүнгі ең шеткі қонысы осы Уақ жеріне тіркелген Қашама деген күзек болады.

Кішкене көлдің шетін ала отырған жалғыз ауыл — сол Тәкежан аулы. Жаздыгүнгідей емес, ауыл үйлері біріне-бірі сығылысып жақын қонған. Үйлер арасында шиден ықтырма жасалыпты. Түнгі малдың жағасына өздерінің қонысын бейімдеп отырған шаруақор ауыл танылады.

Тәкежанның өз үйі — көл жақ шеттегі үлкен абажадай қоңыр үй. Өзге жеті-сегіз жыртық лашық — малшылар үйі.