Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Қатар шауып келе жатқан Бесбесбай мен Саптаяқ әлі де өздері алда отырып: "Қуғыншыны жайрату керек те, жылқыға араласып көру серт болсын!" – дескен. Сонымен, олар төбелесе отырып, әуелі көбінше жылқыға қарай ұмтылумен болып еді. Бірақ бұлар өлшеп-мөлшерлемепті. Ауылдан шапқан аттылар саны аса мол болып, енді жылқыға қарай өткен жаудың алдын да қоршап, жылқының тұсынан да қамай қарсы алды. Артын да қаусырмалап, өкшелей қуып, тықсыра берді.

Осымен бүйірден, алдан, арттан жер-көкті "аттандаған" айғайға толтырып қамаған қол Тобықты жауларының санына қарамай, ығын кетіруге айналды. Жылқы былай тұрсын, бас амандап құтылу оңай емес. Осыны жарты сағаттай төбелес соңында Бесбесбай мен Саптаяқ, Дубай үшеуі бір сәтте тізе қоса беріп, аңдасып алды. "Бас амандап, қайта серпіл!", "Жау қолында кісі қалдырма!", "Айырылмас-айырылмас!" деген сүренін салып, қаша ұрысудың қамына кірісті.

Алдағы бұл үшеуі бұрыла шапқанда, арттағы бар Тобықты жайды аңғарды. Тезінен жалт-жалт бұрылып, қайта айнала берісті. Бұл кездердегі төбелесте Тобықтыдан біреу емес, бес-алты да емес, оншақты кісі аттан ұшқан болатын. Соның орайына Жарқымбай, Бесбесбай, Саптаяқ, Дубай, Құлайғыр мен Күсен де Уақтың онға жуық аттыларын бас жарып, талдырып, мертіктіріп құлатқан-ды. Енді Тобықты қолы қайта серпілгенде, бұрынғы бетте құлап қалған жаяу Тобықтының біразы "айырылмастан" келе жатқан аттылардың өз кісілері екенін аңдап, жаяу күйде алдарынан жүгіріп: "Ала кет!", "Ала кет!" – деп орала берді. Аттан құлап түссе де, енді естерін жиюға жараған әлі барлары қолға түсіп қалғысы келмей, жан ұшырып, өз кісілеріне қарай жүгіріскен екен. Осындайдың төрт-бес жаяуын қайта қашқан Тобықтылар арттарына мінгестіріп, іліп-іліп алып кетісті.

Таңға жақындағанда Тобықты анықтап беттүзеп алып, көл бойындағы елден жалғыз тайды да ала алмай, тырым-тырақай қашқан болатын. Қаша ұрыс салысып барады. Бұларды Қандар сайына шейін, тіпті осы сайдың басындағы Көкеннің кең кезеңіне шейін қуып, қирата соғысып, Тұщыкөлдің елі айдап тастады. Күн әбден найза бойы көтеріліп болғанда қуғын тоқтап қалды да, аман қалған жаулар Көкеннен асып, енді ғана ес жиып, бас құрауға айналды.

Топ қатты сиреп, азайып қалған. Ұзын санын санағанда он үш кісі тұтқынға түсіпті. Жиырмадан аса ат қалыпты. Мінгескен-ұштасқандар анық қашқылық-қуғылық көрген, сүргін жеген, есі қашқан күйде екен. Аман қалып, қазір ат үстінде басы қалқиып тұрғандардың өзінің де көресіні көрмегені жоқ.

Бесбесбайдың басында тымақ жоқ. Торсықтай шекесін белбеуімен таңып апты. Бірақ тура маңдайынан айғыздап аққан қан мұрнының екі жағынан сорғыта қатып қапты. Сақалы, мойнына шейін әлі тоқтамаған жаңа қаны ағады. Бір иығы шыққан ба, қолын белдігіне асып алған Саптаяқ та қамшысын кеудесіне тіреп, ат үстінде құлап кетермен боп теңселе түсіп, зорға тұр. Беті қан болған, тізесінен қан аққан, тісі сынған Дубай, Жарқымбай, Құлайғыр да алжа-алжа. Бірақ жырынды, көп шабылған бес-алты барымташы қандай пәлеге ұрынса да, өздері қолға түспей құтылып шығыпты. Бастап апарып арандатқан топтарынан жау қолында қалған он үш кісі Тобықтының әр жуаны әкеп қосқан: жылқышы, сауыншы, түйеші, малшы, қосшы екен. Олар алдарында не пәле, қаза көрері белгісіз. Тобықты содырларының бастаған пәлесі қазір бар салмағымен тұтқын болып, "жау" атанып, Тұщыкөл елінің қолына түсіп қалған сол сорлы топтың басында.

Осылай Оразбайдың қысырының қымызына желіктірген қолы ит қорлықты көріп, қан жоса боп қаңғып қайтты. Оразбайлар болса, әулігіп бастаған, батырсып, жуансыған дарақылығын енді бар елге паш қылып ап, масқара болған күйде мазақ болып қалып отыр. Құтыра сөйлеген сөзінде, бар құдірет өз қолында тұрғандай бақырып еді. Енді жеңілген, жентек жеген ол жіберген қолы ғана емес. Ең әуелі әлін білмей әлекте қалып, мазақта болып отырған Оразбай, Жиренше, Абралы, Тәкежандар сияқты тынымсыз бүліктердің өздері болды.

2