Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Молдалардан тараған және бер жақтың бірнеше байларынан естілген сөздер Сармолланы аса қатты жамандайды. "Бас мешіттің имамына, қарт ишанға халық алдында Сармолла қатты қарсы шығыпты. Сонымен өзі дінді шала білетін қазақ қауымының арасына жалған өсиет, қауіпті үгіт таратыпты. Көпшілік надан қауым енді жаназадан қашып, өліктерін имам, молдасыз да жасырып қойып жатыр екен" – деген хабарлар ар жақтың жеті мешітінің бар имам, халфе, қари, сопы, қожалары мен мәзіндеріне жетті. Діндар, жалған сопы байларына да мол тарады. Тағы біраз күндерде Сармоллаға қарт ишан енді бәддұға оқиды екен деген сөздер де шыға бастады.

Осы күндерде, Абай Құмаштың үйінде кітап оқумен шұғылданып отырған бір күнде, түс мезгілінде, шешесі жұмсаған жайменен Дәмежанның үлкен баласы Жұмаш келді. Көзі жасты, жіңішке сида бойлы бала жігіт бүгін таңертең обадан әкесінің қаза болғанын хабарлай келіпті.

Абай бұдан бұрын да Құмаштың осы басжатақтағы екі қабат үйіне көрші отырған бірнеше кедей, нашар қайықшы, отыншы, сауыншылардың үйінде болған. Бәріндегі қазаға көңілқостық білдіріп, кіріп шыққан. Дәмежанның үйіне де ол іркілместен келді. Өңі-жүзін, нұрлы, қарақат көзін шыны қасірет жасымен жуып отырған Дәмежанға Абай құшақтап көрісіп, жұбату айтты. Осы үйдің көршісі Жабайқан да өлген екен. Оның ересек баласы Бидайбайға да көңіл айтып, әкесінің орнына кіріп шыққан. Абай қалаға келгеннен бері оба науқасы қалыңдай түсіп, талай жанды әкетіп жатыр. Әсіресе Дәмежан үйіне келіп, осы маңда өзі білген кедей-кепшіктің жайларын сұрастырғанда, Абайдың бұл халыққа өзгеше жаны ашыды. Он жасар жалғыз-жалқы ұлынан айырылып, құп-қу шөлмектей боп жылаған ананы көрді. Абай жайларын жақсы ұғатын момын етікші Сақып өлгенде, артында шиеттей алты баланың ортасында қалған Қамар дейтін есті әйел бар еді. Балаларының аштығынан қиналған сол әйел, мойкеге жүн жууға барып жүріп жақында өзі де оба боп келіпті. Бар баласының алдында қор тірлікке иман айтып қоштаспай, лағынет айтып көз жұмыпты.

1Б ә д д ұ ғ а – теріс бата, қарғап-сілеу, жазалау дұғасы

Дәмежанның тағы бір көршісі отыншы Түсіп екен. Сол аралдан отын алып қайтып, ертең базарға апарып, ауру әйел мен қарт шешесіне болымсыз сусын әкелмек еді. Отынын зорға арқалап есік алдына келіпті де, жығылып жан беріпті. Өйткені есіктен кіре берсе, қарт шешесі мен бұған пәрмәне болған жан серігі, есті жары - Сәтжан қатарынан оба болып жатыр екен. Өзі кеткенде сау жандарының ендігі жүздеріне өлім ноқтасы түскенін көргенде жүрегі жарылып өліпті.

Осы жұрттың бәрі де Сармолланы ауызға алуды қоймайды. Дәмежан да Сармолла айтты деген өсиетті балаларынан естіпті. Аралда пішен шапқан, отын кескен бар бейнетқор баршасы да енді жаназаға имам, қарилерді шақырмайтын бопты. Дәмежан да жылап отырып мешіттің молдаларын Жәбікеннің жаназасына шақыртпағанын айтты.

Абай оның байлауын мақұл көрді. Бұл үйге Абай отырғанда келіп-кеткен басжатақтың қайықшы, етікші, ұстасы, жұмысшысы көп болып еді. Бәрінің де Сармолланы құптап, соның ақылын ала жүргендерін Абай жақсы қабылдап, ақыл бере сөйлеген.

Дәмежан үйінен шығып, өз пәтеріне жаяу келе жатқан Абайдың есіне жаңа естіген қайғылы өлімдер түсті. Етікші Сақыптың, жесір қатын Қамардың, отыншы Түсіптің өлімдері енді жеке-жеке ащы қасірет, ауыр тағдырымен көзге айқын, жақын елестеді... Аталар, аналар зар-шерлері... Балалар соры, жетімдігі, панасыз, аш-жалаңаш, қат-қабат ауыр бейшаралықтары – бәрі де Абай жүрегін қатты жанышты. Күрсіне де алмай, тыныс тарыла қамығып, қалың ауыр сордан шошыды. Дәрменсіздік әсіресе булықтыра қысады... Үй емес, тыста, елсіз көшеде жапа-жалғыз келе жатса да, Абай өзін тұншығып бара жатқандай сезінді. Халық қайғысы ойлы көңілді қамқор жанды анық ауыр уайымға, шынайы терең қасіретке сала бастады...