Улпан / Ұлпан - Ғабит Мүсірепов / Габит Мусрепов

-— Есеке, менің қиналысым қандай екенін сіз жақсы білсеңіз керек еді,— деп бастады Шыңғыс.— Екі оттың ортасында қалмадым ба! Ел не қыламын десе де өзі білсін. Мен аға сұлтан болсам, сіз жеті бидің бірісіз. Патшаның қызметіндегі адамдармыз... Бізге әскер беріп қойған жоқ, сене де бермейді. Хан сайлай ма, сайламай ма, ол елдің өз жұмысы. Біздің басқарып отырғанымыз бір-ақ дуан. Кенесарыны хан сайлаймыз деушілер «Үш жүз» көлемінде сөз байласып жатқан көрінеді. «Үш жүзге» біздің әміріміз жүре ме? Мен осының біріне де араласқым келмейді. Бізге шын-ақ сеніп, әскерін беріп отырған ақ патша да жоқ. Өзді-өзін қырқыса бер дегендей ме қалай?—деп тоқтады.

Қазақы мінез Есеней турасынан бір басып қалды:

— Қысқасы, дуаныңның қақ жартысы шабылғалы отырғанда, дуан басынан қайыр күтпейміз ғой? —деді.

— Жаудың қолынан сіздің қол, кем болғанда, бес есе көп... Басында Есекем бар! Оған мен аралассам ел-жұртқа күлкі болмаймын ба! —деп Шыңғыс күлген болды.

Кешке қарай Есеней өз еліне жүріп кетті. Шыңғыстан біржола үміт үзіп, не көрсе де Керей-Уақ өз бетімен оңаша көрерін біліп кетті. Бірнеше күннен бері Шыңғысқа салмақ салып жатқан Тілеуімбет би орнынан да қозғалған жоқ...

Дуан орталығы Аманқарағайдан кештетіп шыққан Есеней тобы таң құлан иектеп келгенде Обаған өзенінің жалғасы «Кіші теңізде» отырған Жазы бидің ауылына жетіп еді. Арғын Жазы би Орынбор, Сібір губерналарының шекарасын салысқан, Кенесары қозғалысына қаны қарсы адам. Әзір қол жинап «аттан!» салмағанымен Есенейге қатты тілектес, сырлас жүретін еді. Аздап орысша оқығаны да бар, Аманқарағай дуанының Есенейден кейінгі белді биі. Есенейді үлкен қошаметпен қарсы алды. Бірақ, билер ауыз жарытып сөйлесе алған жоқ. Қонақтар аттан түсіп үлкен ақ үйге жақындай бергенде қатты шауып келе жатқан екі аттыны көрді де, үйге кірмей тұрып қалды.

— Біздің хабаршы! — деді Есеней.

Есенейдің шолғыншылары екен.

— Кенесары қолы кеше Есілдің бергі бетіне өтіп алды,— деді.

— Жазы, маған қырық ат тауып бер. Тірі қалса көзін қайтарармын, өлсе — құнын.

Қонақтар үйге кіріп тек қана сусындап үлгіргенше Жазы би өз жылқысынан қырық сәйгүлік атты алдырып та үлгіріп:

— Сұрауы жоқ, Есеке,— деді.

Қосалқы сәйгүлік аттармен жедел жүріп ел шетіне жақындаған сайын Кенесары қолының Керей-Уақтың ауылдарына әр тұстан тақап-таянып қалғаны анықтала берді. Жаздық жайлауын қимай шетірекпіз ғой деп отыра берген ауылдардың, жылқы малдарың қыз-келіншектерін айдап әкеткен киіз-кілем сияқты үй жиһаздарын тонап кеткен.

Есеней тобы суыт жүріп отырып келер күні таң ата, басталып кеткен айқастың үстінен түсіп еді. Сырт шамасы бес шақырымға созылған жазықта Кенесары қолы мен Керей-Уақ қолы айқасып қалыпты. Несінен аттар айқас үркіп шығып, әлдеқайда ойқыласып жүр. Айқас шегі солқылдап біресе оңтүстікке біресе солтүстікке қарай ойысып қалады. Қуғандар қашқандар екі жақта да бар. Қазақ соғыстарының бәрі осылай. Біресе қуғандар кейін оралады да, қашқандар қайта оралып соғысып кетеді«

Есеней айқас жайын бірден шамалап алды. Жау қолы бес есе аз, бірақ, жинақы. Ел қолы бес есе кеп, бірақ, кейде шоғырланып бір тұсқа үймелесіп қалады да басқаларымен қанаттаса білмейді. Екі жағы да басқарусыз. Қай жерде өжет батырлар, найзагерлер көбірек болса, сол тұс еңсеріп әкетіп жүр.

Есеней өзі де ешбір қолбасылық істей алған жоқ. Ол батыр адам, бірақ қолбасы емес. Келген бетінде айқас майданының бір шетінен екінші шетіне дейін айғай салып, Керей-Уақтың ұранын шақырып шауып өтіп, өзінің осында екенін білдірді. Кездесіп қалған батырларына бір-бір ауыз мақтау айтты. Содан кейін бөріктіре айғайға басып, күркіреп келіп соғысқа араласты да кете барды. Қай тұста ел қолы әлсіреп бара жатқанын бақылай жүріп, анда-санда сол топқа барып араласады. Қасында төрт-бес батыры бар Есеней араласқан топтар жауын оңай жапырып тастап жүр.