Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Бұндай істің болғаны бар ма?

— Бұндай қимыл қай заманда, кімнің қолынан келіп еді? Араздық, жаулықтың да бұндай боп ұлғайып, өртке айналғанын көрмек түгіл, естіген кім бар?— деседі.

Анығында, Тобықтының дәл бүгінгі тірі кәрісінің қайсысы болса да өз өмірінде дәл осындай қатты қимыл жасап, батыра соққан қайратты көрген емес. Ертеде «Шор шапқан», «Найман шапқан», «Бура тиген» деген сияқты Тобықтының көп руларына үлкен шабуылдар жасаған көрші рулар болған-ды. Ол бірак Тобықтының бұрыңғы буындарының заманында болыпты. Онда да жылқы алу болса да, дәл мұндай қыру болмайтын. Қаңдай іргелі дау болса да жылқыны еселесу, теңгерісу үшін кепілге алады. Кейін келіссөз біткен соң, мал көзі түгелімен қайтарылып, ақы-пұл өзге жолмен ауғарысатын. Мынау істі жұрт:

— Базаралының ғана бастаған батыл қимылы. Қазақ ішінің мінезі емес. Тіпті, айдаудан тауып әкелген ағыны тәрізді!—деп те топшылады.

— Соққанда, анық сілейте соққан, шын қатты тегеурін, ер тегеуріні осынікі болды!—десті.

Көп момын, адал жұрттың көзінде Базаралы өмір бойғы бар ызасы үшін шыдап-шыдап келіп, бар есесін бір-ақ қайырды.

Соның орайына, Базаралы басына, оның бұндайлық ісіне өзгеше өшіккен жуан атаулы да аса көп.

Бұл мінез әуелі Тәкежан аулында туған. Әзімбай есін жия сала Шолпан атырабындағы қыстаулардан үш атты сұратып алып, жылқы алынған түңде суыт жүріп отырып, ел тұра бергенде өзінің аулына жеткен. Абылғазының сойылынан жарылған самайын қалын орамалмен таңып алса да, сол орамал сыртына шығып қатқан қанның дағы түгел кеткен жоқ.

Әзімбай отардағы қосқа жаңада барған. Әнеугүні Шүйгінсуда Жігітек үстіне баса қонған қақтығыстан бері қарай, Базаралы жағынан жамандық күткен кісінің бірі осы Әзімбай балған. Малқорда, дүниеқор байдың ұлы қарсылық пен қастық күтсе, «бір жағы жылқыға тиюден басталмас па екен!» деп ойлаған-ды; Бұл барлық сақ, арам ағайыннан да артық сақтық еткен. Ондай есепте Әзімбай, анығыңда, әкелерінен әлдеқайда айлакер, көреген боп шықты. Міне, бүгіндер сондағы ойлаған қатеріне өздігіней бетпе-бет тап келген.

Екі жылқышы екі жақ қолтығынан сүйеп, өңі қуарып кеткен Әзімбайды Тәкежан үйінің жанына әкеп түсіргенде, бұл ауылға жиылып қалған Құнанбай, Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалы тысқа шығып қарсы алды. Осы топтың алдында, баласына қарай шошынып ұмтылған Қаражан айғайлап, дауыс айтып, қарғанған болатын. Қаражаннан соң, баласын құшақтаған Тәкежан да өкірді. Қорлық көргенін, кегі кетіп жатқанын, Құнанбай — Ырғызбайдың жер болғанын шағады. «Бүйткенше, бізді құдай алсашы!», «Қара жер жарылып жүтсашы!», «Қу кегімді!», «Соқ сойылымды!» дегендей жаулық ұранын айтып жылады.

Дәл осы күні «Құнанбай аулың шапты» Деген сұмдық хабарды өздері дабырайтқан. Хабаршы-шапқыншы бар Тобықты ішіндегі жуан ауыл, мықты атқамінер, ірі бай, төре атаулыға түгел жеткізген.

Сол хабар жеткен Тобықтының; жуан ата, бай ауылдары түге-лімен Базаралыны «бүлік», «сотқар» атаңдырды. Естіген жерден-ақ Құнанбай жағының жасақшысы болуға бейім бола кетті.

Ғажап жұмбақ тағы бір хал, бір Тобықтының ішіндегі, Құнанбай жағына жаһаттас бай-жуандар ғана емес, көрші Уақ, Бура, Сыбан, Найман, Керей, Қаракесектегі жуан ауылдардың

бәрі де бірауыздан Құнанбай жағына шықты. Келер төрт-бес күннің ішінде қалаға шапқан арызшылар хабары бойынша, қалаға жақын бай, саудагер, болыстар да Құнанбай жағына ойыса бастады. Крестьян начальнигі мен Казанцевтің кеңселеріне Құнанбай жағының сөзін сөйлеуші болыс, төре, тілмаш, саудагер толып кетті.

Казанцевтің бұйрығымен семейден Шыңғысқа қарай «үкілі почта» шапты. Шыңғыстың қазіргі болысы Күнтудың аулына жеткенде, бұл шапқыншы болысты қатты үркітті. Сары ала қылыш тағынған орыс стражнигі мен ояз кеңсесінің қазақ атшабары Айдақым Күнтуға кеп:

— Дереу қалаға жүр! Ояз алып кел деді!— деп, өзгеше дігір салып келді.