Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Осы атырапта бұл сәттерде, әсіресе, аттары қатты шығып тұрғандар пристав Көкшолақ пен соқыр урядник Сойкин — мұны осы ел қазағы кешеден бері «Сойқан» атандырған, Көкшолақ қарбытып жем алуда, қомайғайлығы қасқырдай болған соң, бұрын-ақ ел арасында «Көкшолақ қасқыр», «Көкшолақ» аталған. Ал мынау урядник параның үстіне қамшысын, дүресін қоса жүргізеді. Кешеден бері айдын үшін Далбайдай атшабарды сабады. Недоймкенің малын бөгеген Борсақ кедейінен бес кісіні қызыл жоса ғып қайырды. Осы мінезіне қарап старшындар; «Бұл дүре мен парадан басқа ас жемейді. Өзгені жесе арам болсын» деп мысқылдап жүрген. Сойкин атын бұзып «Сойқан» қойған.

Бұл жиында тағы да аты құтырып шығып тұрған пәлеқордың бірі — Шыңғыстың песірі Жаманқарин. Бүгін түстен бергі жауыздық, қаталдығы үшін Бөкеншінің кедей-кепшігі оны «Қабанқара», «Қабанқарин» деп атандырған.

Осындай сойқанды қасқырлар мен қабандар ел етіне арам тұмсықтарын борсықтай батырып жатыр.

Түнде Қабанқара, Жиренше, Тәкежандай билердің, Өтептей старшындардың тапсыруы бойынша қарта ойнап отырып, Көкшолақ арқылы Никифоровпен де келісіп алды. Сойқанға да емеурін жасап қойды. Бұл әкімдер қаладан тек түндік басы мен недоймкені жия шыққан. Ал билер мен песір, старшындар есебі басқа. Олар осы екі салыққа қоса «қарашығынды» да жиғызалық дейді. Урядник, стражниктер қолымен оңай алғызуға болады. Ал ол патша салығы болмағанмен, осы ұлықтардың өз салығы. Бүгін «қарашығынды» жақсы жиып алса, бастығы Никифоров болып, бәрі бөліспек...

«Қарақабанға» көп сейлеп, қиналу қажет болмады. Екі ойланбай-ақ Никифоровты Көкшолақ, Сойқан, Қабаңқара үшеуі көндіріп алды да, төртеуі бір-біріне көз қысып, бас изеді.

Бұлардың өзара ұғысқанын білгенде билерден: Тәкежан, Жирен ше, Бейсенбі, старшындардан: Өтеп, Күсен, Тойшыбек, Бөкем бай, Абылқайыр — бәрі де жымың қақты.

Жем-параның иісі мұрындарын жарып, тынымдарый алғандай. Жемтіктес құзғындардай немесе жақында өлген өлек сені қырымнан көріп, андыздап ұшқан қарақұстай. Маңайдағы үлкен оқшау биік — Орда, Доғалан, Шұнай, Өртендерден тегіс жемге анталап ұшқан қорқау тағылардай.

Ертеңінде осылардың ішкі есебі мен дегені бойынша жойқын жорық басталды. Ел ішінде әлді-малды үйлердің сандығында болмаса, көпшілік қолында ақша жүрмейді, қедей атаулыда ол мүлде жоқ. Ал түндік басы, недоймке, қарашығын — бәрі де ақшамен есептелген. Енді телер пұлы жоқ, берімсек нашардың бәрінен ақшаға орайлап мал алып жатыр. Оны да арзан бағалап, артығымен сыпырады.

Осымен бір жағынан дүрені, бір жағынан қол қимыл зорлықты салып, әр ауылдағы кедей-кепшіктің қой-тұяғын, жалғыз-жарым қарасын атшабарлар, старшындар, урядниктер жалмап қағып әкетіп жатыр. Әр ауылда балалар жылап, шешелер қарғап, әсіресе, кемпір ана зарлап, көп жұрт күңіреніп кетті.

Аузындағы ағын, алдындағы талшығын тартып әкетіп жатқан дұшпан селдей бір апат.

Осы топ Қызылқайнарға қарай басқан сайын, артындағы қара мал мен қой-тұяқтың шоғыры молайып келеді. Сол елдің артында бар сахара қарғап-сілеп шұбырғандай. Жылаулар да, ызалы, назалы күйгендер де, көкірегі мен тілі қарғысқа толы шарасыздар да қалмай ілеседі. Бұл келе жатқан күңіренген көздің жасы.

Бөкенші, Жігітек, Көтібақ жайлауларында, тіпті, жалпы осы өңірдің елінде кедей ауылдар мен жеке жыртық лашық атаулыда бұл апаттан аман қалғаны жоқ еді. Жігітектің Суықбұлағында отырған көп үйлі жалғыз кедей ауыл барды. Бұлардың арасында Базаралы, Әбді, Сержан, Асқар мен Келден сияқты бір топ жігерлі жандар болатын.

Айналадағы жарлы-сорлының бәрін ұлардай шулатып жатқан алым мен «қарашығын» пәлесін бұл ауыл да есітіп жатқан.

— Бізге келсе не дейміз? Қолда пұл жоқ. Бар осындағы кедей-кепшіктің күнелткені — бірді-екілі ешкісі мен екі үй ара сауыны, талшық қылатыны аз ғана сиырлары. Жұрттың осындайларын әкетіп жатыр дейді. Біз былтырғы жылдың ауыртпалығынан, Тәкежан салығынан тұралап қалған елміз дегенді кім тыңдайды? Бұған не лауа қыламыз?— деп, Келден өзі үшін ғана емее, осы ауыл