Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Иістің алдында бұл ауылдың малайынан екі кедей жылап келіп, Әзімбайдан рақым көрмей кеткен-ді. Оның бірі Қаңбақ дейтін күзетші еді. Әзімбайдан көмек сұраса: «Әнеугүні екі қозыны қасқыр тартты. Сен ұйықтап қалып жегіздің. Сонда ұрысқанымда қыңырайып, қырсық жауап айттың. «Недоймке» келгенде көзіңе көк шыбын үймелер, сонда көрермін дегенмін»... деп табалаған-ды.

Қаңбақ мазаққа шыдай алмай, үш жыл үдай тек алымды, «қарашығынды», «недоймкені» төледім деп Әзімбайдың мұны ақы-пұлсыз құл ғып келе жатқанын айтып, наразылық білдірген. Қарсы сөзге келіп, ашынған малшының дауын айтқан. Сол үшін ашу шақырған Әзімбай оны боқтап, сабап шығарған-ды.

Тағы бір малшы осы ауылдың биешісі Тоқсан еді. Ол сан жылдан бері осы үйдің босағасында шіріп келеді. Айттырып қойған қалындығына бес түйенің малын төлей алмай, міне, жасы отыз беске келгенде панасыз, үйсіз жүр. Әзімбай оны да мазақ етіп ұстайды екен. Ақы бермейді, «қатынынды әперемін» деп бес жыл алдап, матап келеді. Мұның қайны да осы ауылдың қоймашы жалшысы. Оған астыртын «қызыңды әзір бермей тұра тұр. Тоқсаннан артық мал әперем» деп шырмайды.

Жақсы сауыншы Тоқсан үйленсе кетіп қалмақшы, сол үшін жібермес болып, жіпсіз түсап жүр. Оны да бүгін кішімтайлы, жалынышты етіп мазақтап шығарды.

Енді келген Иіс еді. Жылап отырып Қаражанға жалынды.

Осы бай үйдің барлық арқан-жібін, ноқтасын, желісін, тізгін-шылбырын қысы-жазы есетін тынымсыз қарт — Иіс еді. Сонысын айтты. Қаражан бұған сәл жылы қабақ білдіріп, баласына қарап:

— Бұл байғұсты әлі шаңырақтан шығармап па едіндер?— деп еді, Әзімбай шешесінің емеурінін ұнатпай, қырыс сөйледі:

— Мен шығарам ба? Оны айтып нең бар? - деп қалған.

Кемпір:

— Сиырымды ғана алғыза көрме. Екі жетімегімнің талшығы ғой, қайда барып күнелтемін,— деп еді, Әзімбай жібіген жоқ.

Ішіндегі есебі — кемпірді өз үйіне кіріптар ете түсу. Сол үшін оның мүлде сорлағанын өзі біліп жүрсін. Сондай күйі болса, осы үйдің арқан-жібін алаңсыз есетін болады, мойын бұрары қалмайды. Осындай кәпір мінезді көргенде Иіс кемпір даусын зорайта шығарып, жалғыз ұлын — Исасын жоқтап, зарланып кетті.

— Кеше күздің қара боранында түнде ыққан қойыңмен бірге ығып лыпасыз жел өтінде, қарлы жауын астында қалып, қарағым Исам өліп еді. Өкпесінен жел өтіп, аурулы болып өлді. Сенің малыңның соңында жанын берді. Аясаң нетті!— дей бепгенпе. Әзімбай қатты ақырып, кемпірге:

— Шық үйден! Ондай құныкерің болсам алып көр менен... Әуелі көш ендеше... қасымнан кет!— деп айдап шықты.

Енді кемпірді қорқыту ғана емес, оның жалғыз сиырын шын алғызып, мойнынан бұғалықтап ұстап отырмаққа бекінген-ді.

Иіс кемпір қарғап кетті.

— О, жолың болмағыр! Тілеуің құрсын, басына менің күнім келгір. Екі сорлы жетімгімнің көз жасы жібермегір... Саған жалынғанша, қайдағы аямас қас-дұшпанға жалынсаңшы!— деп, үйіне жеткенше қарғап келді. Екі кішкене бөбектерін құшақтап жатып, түн бойы жылады. Тынымсыз аһ үрды.

— Екі жетімегім, сорлышегім, енді қайттім, қайда соғам бұл басымды!—деп толғанғанда кәрі жасы ағыл-тегіл ағады.

Бұл түнде осындай зар, нала, наразы қарғысты өз аулында Ақберді, Майбасар, Ырсайдай Ырғызбайлар да мол естіді.

Көтібақ, Жігітек, Бөкеншінің байларды да тегіс өзді-өз кедей-малайынан қарғыс пен шағым зардан, қарсылық өжет ұрыс сөздерден басқаны естіген жоқ. Бірақ осының есесіне Бөкенші

Сүгір аулында ұлықтар мен жуандыр тобы бұл кедейлердің сыбағасын мығымдап жатыр.

Начальник Никифоровты қазір билер, старшындар қоршап алған, елпек қағып күтіп жатыр.

— Нашальник Мекапар айтты!..

— Мекапардың беті қатты!..

— Бұл Мекапар қатаң нашальник!— десіп, көп елге Никифоровтың айдынын асырады.

Бар жиын бүгін Сүгір аулында қонып жатып, Бөкенші мен Борсақ, Жігітек ішіндегі «недоймке», «қарашығын», алым төлемеген кедейлерді бытырлатып зарлатып жатыр.