Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Менің сұрайын дегенім: сол іс бір ғана кедейдің намыскер қайраты ма? Жоқ, әлде, осы Базаралының ісінде қазақ сахарасындағы правосыз, қорлықта жүрген көп кедейдің бәрінің көңілін, тартысын білдірген шындық бар ма? Сол әрекепі істеуші, бастаушы Базаралының өзі жаңағы жайды қанша дәрежеде түсініп істеді? Онан соң дәл осы жаңағы айтқан екі сұраққа сіз өзіңіз, ел ісінде отырған әділеттің жақтаушысы, халықтың көшпілігінің қамқоры, досы болатын ақын, былайша айтқанда, ойшыл, алысушы қайраткер өзіңіз қалай қарадыңыз, қалай деп ұғынып, бағалайсыз?— деді.

Абайдың көңілінде Әбіштің сұрағаны терң мәні бар аса салмақты жаңалықтай сезілді. Герцен, Чернышевский кітап-тарынан кей-кейде бұған жете түсіп, кейде айқын болса, кейде жартылай түсінікті болатын үлкен сырлы шындықтар тәрізді. Осыны аңғара отырып, Абай бірталай ойланып қалды.

Сәлден соң шапшаң қозғалып, насыбайын алып тастап, бір тостаған қымыз жұтты да, тақиясын қозғай түсіп, сөйлей бастады:

— «Ең әуелі, сол іс көіпің ісі ме? Жоқ, жұлынған, бұлқынған бірдің ғана ісі ме?» дегенде айтарым — бұл көптің көңілінде

жүргені. Бірақ менің аңғаруымша, соны ақыл-санасымен түгел қорытқан көпшілік аз. Ал күнделік іште қайнаған зығырымен, бұны сезінуші аса көп. Яғни, көшіңтілі бармаса да, жүрегі сезіп жүрген шындық. Ендеше, көптің кеудесіндегі аты аталмаған арман дер едім! Бірақ арман бар да, ұран бар ғой! Базаралы істеген іс — дәл сол көптің өзіне де тосын еді. Өйткені көптің санасы әлі бұндай алыс-тартысқа біздің сахарамызда жеткен жоқ қой. Бірақ Базаралы әрекетін мен өз уақытында да көп ойлап ем. Кейде көші сондай оқшау үлкен бір істің өзі де қатты тәрбиелеп сілкінтіп, дүр еткізетіндей. Ендеше, Базаралының ісі бірден шықса да, көптен туған. Көптің жолын куған, мұңын куған қайрат деймін!— деп біраз тоқтады.

Жым-жырт тыңдаған жиын Абайдың ойы енді қалай өрбитінің әлі де ынтыға күтіп отыр. Әбіш ойлы жүзбен бас изеді.

Абай тағы да қозғала түсіп, сөйлеп отыр:

— Екінші, «Базаралы осыны түсініп істеді ме?» дедің. Мен Базаралының кеудесінде осыған ұқсаған ойдың көптен оралып жүретінін білетұғым. Ал Сібірге каторгаға барып қайнатқаннан кейін Базаралы осыны, тіпті, айқын түсініп, ұғынып істеді дейім. Қасындағы қырық жігіт түгел ұғынды демеймін. Ал сонау жатақта отырған менің Дәркембайдай бір қартым бар. Ол — қазынамдай қартым! Халықтың мұңын тыңдағың келсе, соны бір сөйлетіп көр. Елдің шын шерін білдіретін көкейкесті күйді сол шертеді. Сонау қимылдың арғы-бергі бар сырын, арманын анық ұғынатын сол қарт! Үшінші, сол іске мені қалай қарадың деп сұрадың ғой. Жаңағы айтқандарымнан менің ішімдегі ойым мен ниетім ол істен, сол адамдардан бөтен емес, бір тектес екенін аңғару қиын болмас!— деп, өз жайын қысқа қайырды.

Сонымен тағы ойланып отырды да, енді бір шыншыл қызумен көз жанары ұшқындай түсіп, тағы біраз сөз қосты:

— Бірақ мен қарыздармын. Сол ер топқа да, әсіресе, соның артындағы қалың көпке де қарыздармын. Олар ер қимылын етіп өтті. Ал сондай еңбектің қадірін бүгінгі тіріге, келер нәсілге үлгі етіп сырлап, жырлап беруге мен міндеттімін. Және мен ғанаемес, осы мынау отырған жас жігерлі ақын достар бәрі де міндетті. Бәрі де жазсын. Елдің зарын, көпке тағылым берер жырменен жар етсін,— деді.

Дәрмен, Мағаш сияқты жастар бұл сөздің тұсында бір-біріне қарасып, өндері әзгере түсіп, қабақ қағысты. Іштей түсініп, аға міндетін қабылдағандай.

Әбіш Абайдан үлкен саналы, терең жауап алғандай. Сол жауапқа және де жақсы қанағат еткендей. Бірақ тағы да біле түспек, қана түспек жайы бар екен. Соны әкесінен және сұрады;

— Енді соңғы бір сөз. Базаралы ісі оның зорлықшыл жауларын жеңумен аяқталмады. Қайта заманның күштісі өзінің тістілік, тырнақтылығын істеді. Базаралыға ерғен кедейлердің бәрі де кейін қатты жазаға ұшырапты. Көп ел ауыр айып тартып қалды деп есіттім. Сол рас па?— деп, бір тоқтаған еді.

Бұған Қәкітай жауап берді:

— Ол рас. Жігітектің көбі көше алмай, жатақ қалды.