Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Үлкен еңбекпен сол еңбеқтің елін, оңың тартысынан танымақ керек. Россиядан тағы да бұл орайда қандайлық қажырлы қайрат, үлгілі қасиеттер туып жатқанын көріп, тамаша етесіз. Аға!— деп, Әбіш Абайды, әсіресе, тың ойға салмақ боп, әкесіне арнай сөйледі. —Еңбек елі Россияда екі үлкен қалың той қой, біреуі — деревнядағы қрестьян, екіншісі — осы құні өсіп, молайған

фабрик-завод жұмыскерлері. Осының екі тобы да қазір өз еңбегі, тірлігі, елдің арманы үшін өзінің зорлықшыларына қарсы қатты тартыс, алысқа араласты,— деп сөз бастап еді. Соның дәлеліне 1885 жылы Орехово-Зуевода болып өткен Морозов байға қарсы ғаламат зор стачканы қызық әңгімелеп берді. «Он бір мың жалдама жұмысшысы бар бай екен» дегенде, жастар таңғалысқан еді. Сол саннан сегіз мың жұмысшы бір-ақ күнде, бір сағатта жұмысты тоқтатып, ереуілге шығыпты. Бай ғана шошымай, әкімдер де сескеніпті. Прокурор, губернаторға шейін әскер ала шауып, жұмыскерді шошытып баспақ болады. Оған сол жұмыскерлердің өз арасынан шыққан басшылары қарсы алысады. Жұмыскер еңбегін зорлықпен, алдаумен қоса қабаттап жеп жүрген байдың зұлымдығын айтады. Есе қуады. Ұлықтан сескенбейді. Кейін осы іс бойынша жазалы деп алты жүз кісіні абақтыға алыпты. Сонда да тартылған, тайқыған жұмыскерлер жоқ. Қазір болса, дәл осы 1890 жылдың өзінде де апта сайын Петербург, Москва және барлық ішкі Россияның үлкен қалаларында сол стачкалар болып тұрады. Міне, тартыс осындай жолға түсіп, еңбек үшін осылай алысады,— деп көп мысалдар айтқан еді.

Абай баласының мұншалық ішкі жасырын күйлерге қалайша қанықты болғанын сүйсініп сұрады.

Әбіш бұл жайларды Петербургтың кәрі жұмыскері Ереминнен естігенін айтты. Ереминге Семейден хат апарып беріп танысқан екен. Бұрын революңия жолында көп алысқан, қазір өзі де жас жұмыскерлермен нық байланысты Еремин қарт бұған көп сырларды «Сібіріңе айта бар!» деп, құпия түрде баяндайды екен, содан ұғыпты.

— Ереминнің есебі бойынша, 1880 жыл мен 1890 жыл арасында жүз елуден аса стачка болыпты. Міне, еңбекті ете білген орыс елі еңбекті қорғап, осылайша алыса да біледі. Ой салса, көз жіберсе олқы ма осы! - деп еді, Абай ішінен баласына ден қойып, бас изеді. Ол сәл ойланып отырып, өзінше бір ой қорытты.

— Бұл жаңа дәуірдің өзгерген, жаңа тірлігі тудырған жаңаша бір тартыс жолы ғой. Мен әлі есітіп те, оқып та білмеген халдер екен. Бәсе, бір араға топталған соншалық мол еңбектің өз есесі үшін тартысы да мол боп, қажырлы боп көрінсе керек қой. Бұл Россияның тағы бір тың жаңалығы шығар. Біле жүру қатты қажет болар, бұдан хабардар болғаның жақсы екен!— деді.

Әбдірахман жаңа қозғалған еңбек жайындағы, еңбекші ел жайындағы сөздерге өзгеше көңіл бөліп, Абайдың соңғы сезінің

тұсында, тың бір жайға ой тоқтатып еді. Ендігі ойы Базаралы шабуылына ауысқан-ды. Қазір Әбіш әңгімені осыған бұрды.

— Аға, еңбек пен еңбек иесін өленде, өнерде қадірлеу қажет деп, маған бір жазғаныңыз бар еді. Ол — мақұл іс. Ал өмірде қалай қарау керек? Және еңбектің өзін сәз ету бар, сол еңбекшінің тартысын, жұлысуын бағалау және бар. Алдыңғы бағалаудан мына соңғы бағалау оңай да емес. Қымбаттырақта болса керек. Мен сізден осы ел ішінде былтырлар болған үлкен уақиға жайын сұрамақ едім!— деді.

Әбіштің бұл сұраған создері осы үйде отырған Мағаш, Қәкітай, Дәрмен сияқты жастарға үлкен әсер етті. Олар өздері сол уақиғаның ішінде жүргендей жақын араласқан болса да, Абайдан осы тартыстың мәнін бұлайша сұрасқан емес-ті. Қазір Әбіштіңқазбалап, талдап сұрауы, енді бұлардың өздеріне де нық ой салды. Мағаш, Кәкітай «өзімізден сұраса, не жауап берер едік» дегендей ойланысты. Ал Дәрмен Абайдың жауабына ынтық боп аныра қарап отыр.

Абай жастыққа шынтақтап, бұған шейін баяу тыңдап отырған қалпынан шұғыл өзгерді. Басын көтеріп, тақиясын түзеп, үзын қара шақшадан насыбайын ширақ сілкіп, атып алды да, Әбішке зор ілтипатпен қарады.

Әбіш жаңағы сөзін анықтай түспек боп: