Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай да осы сөздерді қостап, сол рас дегендей бас изеді.

Әбіш өз ойының желісін үзген жоқ еді. Жаңағы жауаптарды

ести отыра, тағы сөйледі:

— Рас, солай бопты. Ал ендеше, істің артына, аяқталуына ғана қараса, сол Базаралының әрекеті ел көпшілігін өкіндірер іс болған жоқ па? Осыған сахарадағы кедейдер нендей байлау жасады? Және дәл осы туралы өзіңіз не қорыттыңыз?— деді.

Абай бұл тұста да шапшаң жуап берген жоқ. Әлдеқандай себеппен қазір Абай Дәрмен жүзіне қарап, біраз көзін сығырайта түсіп, ойланып отыр. Жас жігіттің бұған ыстық нұрлы жүзінен түсініксіз түрде бір жауап тапқандай болды. Сәл жымиды да, Әбішке қарап, шұғыл бұрылып, ендігі ойын таратты:

— Әрине, бірталай көпшілік бұрынғыдан да жоқшылыққа ұшырай түсті. Және сауынынан, көшер көлігінен, жалғыз-жарым талшығынан айрылу — Жігітектің көп кедейіне оңай, осал бәле болған жоқ. Бірақ бұндайлық үлкен істің арты үлкен өкініш, үлкен түңілуге соқса, сол жаман болар еді. Менің білуімше, Базаралы, Дәркембай, Абылғазылар ғана емес, сондағы Тәкежан ұлы мен жалқышыларына өшігіп, өжет соққы берген ер жігіттің бірде-бірі өкінген жоқ. Қайта, көбі оның артынан ішкі жаққа кегіп, бұрынғы өмір кәсіпті өзгертіп, отырықшы, егінші жатақ болды. Төстабандап өнімді кәсіпке, адал еңбекке құлшына түсті. Оны, әсіресе, жасы жетпіске тақап қалған, мына Дәрменнің жақсы ағасы Дәркембайдың өзінен де көру ге болады.

Екінші айтатыным — мұндайлық үлкен қимыл, әр тарихтың таңында туатын халық қайраты, тек, дегеніне жетсе ғана бағаланып, әйтпесе, қадірсіз, бағасыз бола ма екен? Талай тарихтарда халықтың талай топтарынан халықтың қара өзегін қақ жарып шыққан үлкен арманды тартыстары уақытында дегеніне жетпей-ақ қала берген жоқ па еді! Бірақ адам баласының әділ тарихы соларды мақсатына жетпеді деп сөкті ме? Қайта ертеден бері қарай, бірінен соң бірін: «халыктық сыпаттар мынау, мынау!» деп, осындай әрекеттерді тізіп, кейінгі ұрпаққа үлгі етіп келе жатқан жоқ па? Ендеше, Базаралы қимылының арты жатақтың сиырын көбейте түссе, Жігітектің жылқысын молайта түссе ғана қазақ қауымына, тарихына пайдалы болады десек, дұрыс ұғынғанымыз қайсы? Елдің санасына берген «ат» пенен «түйесі», көптің көзін ашуға қосқан «сауулы сиыры» қаншалық еді? Сол жағынан бағаласақ керек емес пе? Сомға сом орай деп сұрасақ, алысқа барған сана емес, алыпсатардың айырбас саудасында ғана қаламыз ғой!—деді.

Бұл сөз үй ішіндегі топты әр алуан ойға қалдырса да, дошіке күдік тастаған жоқ. Абай енді жаңа дәлелдерге ауысты. Солай бағаланбаса не болады? Мен Россия тарихынан мысал айгайын. Степан Разин қозғалысы қан жоса қырғынмен бітті, Пугачев қозғалысы сол Кремль жанында, Лобное местода, Емельян Пугачевтің төрт бөлініп, шапқыланып өлтірілуімен біткен. Сол Разиннің, Пугачевтің жоқшылық панасыздықта қалған жас нәрестелерінің көзімен қарасақ не болады? Кемпір шеше, қартайған әкелерінің зарымен өлшесек, мүмкін, сондағы пат-шалықпен, мәңгілік жауыздықпен жағаласқандардың бәрінің де істеріне күдік айтуға болар еді. Бірақ сонда да, осының бәрінің арғы төрінде жатқан үлкен есептер, үлкен тарихтық сындар, қорытындылар бар ғой. Сол жағынан қарағанда, әрине, Базаралы істері халық кедейін өкіндіретін іс емес, өсіретін іс! Бұл үлкен өріске басқан, анық ояна бастаған, өскелең қауымның алғашқы қажет, әділ қимылдары! - деді.

Абайдың бұл терең толғау ойлары тыңдаушыларға қатты әсер етті. Әбіш ашық сүйсініп:

— «Үшқыннан алау атады!»— деп, аса сергек үн қатты.

Абай Әбішке мейірлене жымия қарады.

3

Қазір Абай аулы Қызылқайнар деген қоныста отыр. Жіңішке өзенмен қатар бұлақ, бастаулары мол, шалғыны да қалың кең жайлау болғандықтан, бұл қонысқа Абай аулымен ілёс көшіп келген ауылдар аса көп. Мұнда Ырғызбайдың бір өзінен он шақты ауыл болғанда, көршілес Қарабатыр, Әнет, Торғай, Топайдан да талай ауыл бар.

Жиі қонған қалың елдің малы араласып, иттері де сәт сайын әуліге үрісіп, көп таласа береді. Осындай қалың ауылдар бас