Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Қатты дауылды боран күндері жылқыға қасқыр араласатыны да бар. Ыққан жылқы көбінше шоғыр тобымен жүрмей, бөлініп бытырап, тоз-тоз болып қаңғып кетіп, талай күн таптырмай қоятыны тағы мәлім.

Сол бетінде аш-арық, көтеремге жуық көп жылқы қайтып үйірін де, тобын да таппайды. Ақ далада осындай борандардың соңынан сансыз көп өлексе, жемтік далада қалатыны болады.

Бүгін қандай апат төнгенін Алтыбай әзір анық болжай алмаса да, жирен айғырдың үйіріне ілесіп келе жатып аса қатты қауіп ойлады. Ең үлкен қорқынышы, қазір Алтыбайдың астындағы сұр айғыр болдыруға тақау. Ендеше, ыққан жылқыға бұрынғы әдеті бойынша ес болып, дауыс беріп, өзіне таман қара тарттыруға мұршасы жоқ. Аз уақытта бұл топтан қалып қоятын аңғары бар. Қоста қалған жылқышылар жетсе бір тыныс болар еді, бірақ олардан әзір белгі жоқ. Ыққан жылқыға алғаш кездескеннен бері қарай Алтыбай дамыл алмай айғай салады. Бір жағынан "жылқыға ес болсын, боранда қасқыр торып жүрсе, айдын болсын" дейді. Әдеттегі дауыстан ұзақ етіп, зор етіп, бар пәрменімен айғайлайды. Зор үнін ырғалта созып, "уахахау", "ой-һайт!" деп тұрып, ышқынған желі ғана шулаған далаға жалғыз айғайын созады.

Алтыбайдың мөлшері, долбары бойынша қазір жылқы қостан қиыс өтіп бара жатқан тәрізді. Енді біразда бұлар ыққа қарай өткен соң қос жел жақта қалады. Оған жалғыздың айғайы түгіл, аспан жарылып, дүние ойран болса да, мынау сұмдық соққын ішінде түк те дыбыс естілмейтін болады. Боран анық дәулескер, қатты дауыл, ақ түтекке айнала берді.

Күн батқан болу керек. Айналада ұйытқып, ысқырып соғып тұрған қарлы түтек қаракөктеу тартады. Қостағы жігіттердің боранды аңдағаны болса тек оянып, атқа мініп, шапса керек еді. Осы жайларды еске алған, түн тақаулығын сескене ойлаған Алтыбай әлі де тынымсыз айғайлай береді, тамағы жыртылардай, қажымас даусы қарлығып бара жатқандай. Бірақ өзі мен алдындағы малын ықтиярдан тыс жылжытып әкетіп бара жатқан қатал суық күштен үркіп келе жатқан Алтыбай, әлі де дамылсыз айғайлай береді. Бәйге жирен айғыр бақташы иелеріне бағынып, айғайына құлақ салып жүретін қалпын қазірде ұмытпаған тәрізді. Жүрісін шапшаңдатпай, жылқышының айғайы өзінен алыстаңқырап, үзіліп қалып бара жатса, үйірінің алдында сәл тоқталаңдап немесе өте ақырын ғана ілбіп, жылжып қалады.

Әлі түгел тұралап, тұрып қалмаған сұр айғырмен Алтыбай көп жылқының сүрлеуіне ілеседі. Аяғанмен айла жоқ, аялдар тағы дәрмен жоқ. Боран қатайып, суық аяз үскірігі басымдай түсіп, асқынған сайын көп жылқыдан үзіліп-үзіліп қалып жатқан арық жылқыларды қамқор жылқышы санай түсіп, белгілеп келеді. Оларға ендігі қалған тірлік өзі де зорлық, азап екенін Алтыбай ұғынады.

Кейбір кәрі бие, қартаң ат, арық құнан-байталдар ақырын келе жатқан Алтыбайдың көзінше алдыңғы қарауытқан топтан жырылып, қатып тұрып қалудың үстіне, сол арада не шөге жығылып немесе бүйірінен опырыла құлайды. Құлағандары аяқ сермеп, қайта қимылдап, қыбырлауға келмей, тек жансыз бір ағаш аттың құлағанындай серейе, қата құлап жатыр.

Көп уақыт өтті, арттан қуған жылқышы болмады. Алдағы жылқының дәрмені бары тоқтар емес. Қандай сорына, бейнетіне барады, мәлімсіз, әлі жылжып барады. Оқта-текте тұрып қалып, құлап түсіп жатқан арық-аштар әлі де таусылған жоқ. Алтыбай алдағы топтан үзіліп, жырақта қаларлық жайы да бар еді. Кейде жаңағыдай құлаған арық жылқылар бұның ендігі қозғалысында өлімнен тізілген қадау-қадау белгілер тәрізденеді. Ышқынып соққан ақ боран алысты түгіл, жақынды да танытар түрі жоқ. Алтыбай қар мен боран арасында көп жүріп үйренгендіктен, кейде жай адамның көзі көре алмастай жайларды байқап қалады.