Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

"Шаршадың ғой! Жаурап біттің ғой, ұйықтасаңшы... Ал төсек жайып қойдым, ұйықтай ғой, тыныға қойшы!" деп, Алтыбайға жаны ашиды. Бұның қазіргі бар өмірден, тірлік дегеннен тілерлік ең бірінші тілегі – ұйқы, сәл ғана демалыс туралы Іңкәр дос бейілін білдіреді. Ат үсті, ұзақ уақыт беймазалығы Алтыбайды талай күйге көндірген.

Үнсіз, жым-жырт Алтыбай өзінің жайын ойлағысы да келмейді. Ойлайын десе, сол ойының ұшығына жете алмайды. Жаман үйінде, жыртық шоқпыт төсекте, қатын-бала қасында тыныштық алып жату деген Алтыбайдың қысы-жазы қолына түспейтін арманы тәрізді.

Алтыбай түнгі жылқыға жуас ат мінеді де, қараңғы шақта, үнсіз шұбырған жылқылар арасында бұ да үнсіз қалғып-мызғып, ат үстінен көз шырымын алып жүре беретін. Қазірде сол күйде келе жатқан Алтыбай дәл соңғы шақта еті тітіркеніп, сескеніп оянады.

Шидемінің сол иығы тозған жабағыдан істелген. Әрдайым қарсылай соққан қалың жел осы иығынан ең алдымен білінуші еді. Енді оянса, жел қатты өрекпіп соғып, дауылға айналып барады екен. Көзін ашса, жаңа ғана жарық күн әп-сәтте мұнарта қарауытып, күңгірт тартып барады.

Алдынан ешбір дүние көрінбейді. Аппақ түтек енді қоңыр көкшіл, меңіреу күңгірт реңге ауысып, қарсылай соғып, құтырып кетіпті.

Құйындата борандатқан қыстың үскірік дүлей ақ бораны басталыпты. Алтыбайдың өнебойы тоңазып қалған екен. Енді ол сілкініп бой жиып, атын тебініп көріп еді, еті ояздаған және күнұзын ішіне бір тал шөп түспеген сұр айғыр барлығып қалған екен. Жайшылықтағы жүрдек-жылпос айғыр енді сәл тепеңдеп, жіті жүргісі келгенмен, тез ғана басылып, әлсіреп тоқтады. Алдында, айналасында жылқының қаншасы барын көре алмай тұрған Алтыбай, енді өзі бағып жүрген қалың қос жылқыға қыстай мәлім болған қатты айғайымен атой салып, дабыстап белгі етті. Дәл осы сәтте ақ түтек боранның ішінде бұның өзіне қарай қаптап бет қойып келе жатқан қалың топ жылқыны көрді. Алтыбай ендігі көрген жайын аңдай бере, шошынып қалды. Өзге соры жетпегендей күні бойы қажып, жүріп келген жылқы жөнді нәр татпаған аштығының үстіне мынау боранға шыдай алмай, ығып жөнелген екен.

Мезгіл болса күндіз де емес, қасында серік жылқышылар да жоқ. Азғана әл-ауқаты бар, әзірге аман болып келе жатқан жылқы атаулы, енді осы бір боранның зәрінен көрмегенді көруі мүмкін.

"Есіл мал, не күйге ұшырарсың! Мынау ақырған пәле, сұмдық суық қай қазаға апарып соғар екен!" деген үлкен қауіпті ойлап алды да, Алтыбай енді бойында қалған бар қуатымен осы түннің әлегімен алысуға бекінді. Сойылын көтеріп, әлсін-әлі айғай салып, қалың топ жылқының арасына кіріп, қайыра тоқтатудың қамына араласты. Көп жылқының басқа тобы қай жерде, қалай беттегенін Алтыбай айыра алмайды. Тек аңдағаны, өзінің үстіне келген жылқының алдында Абай үйінің Бәйге жирен айғырының үйірі екен. Соған ілескен тағы елу қаралы өзге жылқы бар. Жиын шамасы жүзге тарта жылқы екен. Қыс бойы әрбір қиын күндерде қос жылқының алдына түсіп, қар бұзып, ауыр тебін тебумен болатын осы жирен айғырдың үйірі еді. Өзге топтан жүдеулігі басымырақ биелер, құнан-дөнендер және де осы топта көбірек болатын.

Қазір осы топ жылқыға ерген өзге саяқ жылқының да ішінде күйлісі жоқ. Бар малдың басы есепті еті тәуір жирен айғырдың өзі болса Алтыбайға ұстататын емес. Қолтығынан келерлік қалың қарды өзі бұзып, ілгері тартып барады. Егер жолда аз да болса шөбі бар жер кездессе, қандай қатты боран қақап тұрса да, бәйге жирен айғыр тапжылмай қарды теуіп тұрып алушы еді. Ол тоқтаған жерде үйреншікті дағдысы бойынша барлық үлкенді-кішілі үйір де түгел тоқтап, тебінге кірісетін. Қалың жылқының алдында жүретін бұл топ тоқтағанда, өзге бір қос жылқы да тура қалып тебіне бастайтын.

Алтыбайлар биылғы қыста сан рет жылқы малының қасиетін көрген-ді. Боранның қанша соғары белгісіз, көп жылқы ыққанда талай қауіп-қатер бірге туады. Ыққан жылқы алдында жар болса, үлкен опқын болса немесе ащылы сор болса, сондайларға құлап қырылып қалатыны болады.