Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Содан бері айлар өтіп, енді міне, январьда кірді. Мәкен болса, қалаға Дәрменмен алғаш кірген іңір қараңғылығынан бері, сентябрьдің басындағы бұған жұмбақ кештен бері, төрт ай бойында ел-жұрттан, жақын жандардан жырақта. Тырс еткен сыбыссыз, хабарсыз өзінше бір қамауда қалды. Тек соңғы айдың ішінде Әлімбек тілмаштың татар әйелі Сәлима жеңгей бір күні Мәкенді өз қасына кәшаба шанаға отырғызып, басын Сәлиманың өзінше, осы қаладағы татар әйелдерінің салты бойынша қара шапанмен бүркеп, окружной соттың тергеушісі Злобинге апарып қайтқан.

Тілмаш боп Әлімбек қатынасты. Бірақ Мәкенге бірде-бір сөз көмегін беріп, қазақ баласы, таныс адамы болып, икемді мінез көрсетпеді. Тек қана тергеушінің Мәкеннен сұрағанын қазақша, шолақ-олақ тілмен оған жеткізеді де, Мәкеннің жауабын да өңдемей, шеберлемей, "нем кетеді" күйде айта тастап тұрған тәрізді. Мәкен бұған сенген жоқ. Өзінің ғана Әбіш көзінше айтып шыққан сөздерін бұлжытпай, айнымай қайта бекітті.

Ол тергеу болғалы да ай өтті.

Енді міне, аязды ашық күннің сәскесінде Мәкенді, ана жолғыдай, басына қара шапан жамылдырып, Сәлима тағы окружной соттың жоғарғы этаждағы өздері білетін бөлмесіне әкеліп кіргізген-ді.

Мәкен осылайша мылқау жандар арасындағыдай. Тіл қатысар, жан тартар адамын көрмеген күйде бүгін, енді өз ісінің байлауына жеткен тәрізді. Жаңа сот үйіне жортып жеткен кәшаба шанадан түсерде Мәкен байқап қалды. Осы үлкен үйдің алды, айналасы, тіпті Ертіске қарай құлай берген, үлкен ауыл аймағындай, кең алаңы түгелімен қаптап кеткен қазақ адамына толы екен. Беті бүркеулі күйде ешкімге көз тоқтатып, іркіліп қарай алмаған Мәкен, әйтеуір, жапырлап қаптаған еркектердің көпшілігі қыр қазағы, Тобықты үлгісінде киінген топтар екенін аңғарған. Сонымен қатар жағаларын мол қайырып, мәуітімен тыстаған тымақ ішік, жанат ішік, тиін ішік киген ноғай бөрікті байларды, сәлде салған бірен-саран молдаларды сезіп қалған.

Өзі үміт ететін, алыстан асқар бел санайтын Абайдай асыл аға, бұл асығыс жүріс кезінде Мәкеннің көзіне түспеді. Соны күдік көрмесе де, көңіліне сәл жұмбақ біліп еді. Дәл сәт есігіне кіре бергенде, бір жылы дауыс сыртынан анықтап тұрып, қазіргі сәтте Мәкенге аса қажет болған бір ауыз сөзді жеткізіп қалды. Мәкеннің аңғаруынша, ол Әлмағамбеттің даусы тәрізді. Қымбат сөзі: "Жасқанба, жалтақтама, Мәкен! Жоқшың қасыңда, Абай ағаң да осында!" – деп қалған.

Мәкен осыдан өзге қазақ үнін жау жағынан да, дос тобынан да естіген жоқ. Оны тергеген ұлықтар оңаша үйге өзін ғана алып байлау айтты. Соттың бүгінгі кесімі де осы өзгеше оқшау істің жайына байланысты өзгеше кесім боп шықты. Бұл кесімді окружной сот кең мәжілісінде жасаған жоқ. Арнаулы отырыс ретінде сот бастығы мен екі мүшесі - үшеуі болып өткізді.

Дағды бойынша үлкен тергеулерде ұдайы болатын прокурор, қорғаушы адвокат, зал толы куәлар, тыңдаушылар тобы да болған жоқ. Іс түгел тергеліп отырған жоқ, оқшау шара ретінде қысқа тоқтам ғана жасау мақсат болған. Сондықтан Мәкенді жалғыз бөліп алып келген стражник, одан өзге тергелетін кісіні де, куәні де, көлденең адамдарды да келтірмеді.

Мәкен есіктен ақырын ғана кіріп, аяғын баяу ғана басып, бөгеле беріп еді. Ұзынша кең бөлменің төріндегі көк мәуіті жапқан ұзын үстелдің ар жағында сары сақалды, қасқа бас, көзілдірікті, сары ала түймелі келісті адам отыр екен. Мәкеннің көз қадағаны сол ғана кісі еді.

Үстелдің екі шетінде бірі ұзын бойлы, бірі аласа бурыл шашты - екі бөгде адам бар екен. Төртінші кісі үстелдің бергі шетіне сол қолын сүйей тұрған тілмаш. Ол үлкен көзді, сәл шұбар жүзді, толықша денесі бар қазақ.