Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Әбіш бүгін кеш Абай ойларына, наным, ұғымдарына үлкен тірек, дерек болатын бір жайларды қосып айтты.

Петербургте жүргенде бұнымен бірге оқитын бір татар жасы болған екен. Қазаннан келген сол жолдасынан Әбіш бұл шақтағы Қазан жайын көп ұққан. Екі жас өз халықтарының Россия өнерінен жырақ жатқанын сөз қылушы еді. Сонда жаңағы татардың жас юнкері Ғизатолла, татар қауымының халін осы имам, хазіреттерге байланысты қатты күйзеліп сөйлейтін. Россияға баяғыда қосылғанына, қояма-қолтық келіп күнделікті құшақтаса араласып отырғанына қарамай, әлі күнге татар қауымы мен орыс өнерінің арасында тас қабырға тұрғандай. Сол тас қабырғаны орнатушының үлкені мешіт, медреселер, ислам фанатизмі.

Ол Россия өнерінен қашады, қорқады. Тартына түсіп, халық ақылын, ойын тұсауға тырысады. Кейін Қырым, Кавказ, Ташкент барған, Түркістанды көрген сапарында Әбіш сол жаңағы өзінің досы, татар жасы Ғизатолланың айтқан ащы шындығын көп байқапты. Халық үшін мұңдық қараңғылық жайды өз көзімен көріп, түгел таныпты. Бәрінде мешіт, медреселер ықпалы, ишан-хазіреттер өсиеттері жаңағы Абай айтқандай. Бүгінгі қауымдарды қасында тұрған орыс школасынан қашырып, орыс өнеріне жауықтырып, өзгеше сенімсіздікте, жаулықта ұстауға тырысады.

Түн ортасына дейін созылған әке мен бала кеңесінің соңында Әбіш өзінше бір ойын түйді.

– Аға, бүгін сіздің еңбегіңіздің аса мәні зор бір сыры мен шынына жақсы жетіп тірелген екенбіз. Басында мен ойлағандай емес. Сіз шынымен әр кезде сол молдалар айтып жүрген өсиет болмысын сез қылмай болмайды екен. Олар өсиетінің сыртқы, жалған қабыршақ, алдамыш бояуын ашып, лақтырып тастап отырасыз. Ішіндегі талай заман дертін, қараңғылығын әйгілеп ашып отыруыңыз аса қажет екен. Соны енді ұғындым, енді таныдым! – деді.

Сөйте тұра әкесінің тынымсыз ой әрекетіне бас игендей ырзалық білдірді.

Сонымен қатар осы биылғы және былтырғы жыл бойларында Абайдың Лермонтовтан зор ықыласпен көп аударған өлеңдерін қолжазбадан жағалай қарап барлап өтті. Бұл еңбектің де ермек емес екенін ойлайды. Анау сәлделі екі халфемен қағысу тегі осында. Өте бір өрісті, өзгеше тартыс іздерін бұнан да аңғарды.

Алыс сапарға белгісіз ұзақ мезгілге кетуге әзірленіп жүрген Әбішті Абай қимай, бірнеше күндей қасынан жібермей жүрді. Мәкен дауының ең алғашқы бұрқ-сарқ еткен тасқыны бәсеңдей бере, Әбіштің сапарға аттану кезі тақап қалды. Соны білген соң Абай, әсіресе, Әбішті көз алдынан кетіргісі келмей, өз баласына өзі қызығып, көпшілік жайдан қызғана қарайтын. Қайта оралып кездескенше кім бар, кім жоқ. Соны ойласа әке, бала екеуі де биыл әсіресе бар сыр сезімдерімен оңаша болысқан мәжілістерін аса артық көріседі.

Әке мен бала азғана күн ішінде Семей қаласында бір майданда тізе қосып, иыққа иық сүйесіп, табандасқан тартыстан өтті. Бүгінгі әңгіменің соңын аяқтай бере Абай соны еске алды.

– Қарағым Әбіш, барласам екеуміздің ойларымыз ғана, арманымыз ғана бір емес, биыл тіпті майданымыз да жақсы қосылған екен-ау! Сені тартыста танығаным қатты бір қуанышым болды-ау! – деді.

Әбіш Мәкен жұмысы турасында өз әкесінің бұған ырза болғанын жақсы білуші еді. Ол тұста екеуі біріне-бірі "жақсы", "жаман" десіп ешнәрсе айтысқан да жоқ-ты. Енді Әбіш жаңағы әке сөзіне орай өз көңіліне алдыңғы күндерде оралған бір жайды білдірді.