Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Ал осылар кімге болсын өз кебін кигізіп, өз тезін ұсынбақ. Мұсылманмын деген сөзге сүйеніп, өздерінің қараңғы нанымдарын іске асыруға кімді болсын құрал етпек, жетекке алмақ. Оны айтасың, бұлардың бір шеті жыраққа кетіп жатыр. Россия ішінде отырып, сол уатанына халықты жау етіп тәрбиелейді. Жаңағылардың аузынан соның иісі аңқып отыр. "Дін қарындастық, кәпірге қастық" деген талай үгіт, өсиет бір арнаға саяды. Өздерінің ұстаздары Тройцкіде, Қазанда, Қырымда, сонау Бұқарай-Шариф, Самарқанда, одан әрі халифа жұрты дейтін Мысыр, Меке, Мәдинеде. Сонау "Мың бір түн" заманының тирандығын сақтаған сұлтанды Стамбулда, Түрікте. Солардың бір тобынан маған кейде сәлем келеді. Және бір хат, кейде газет үгіттері де жетеді. Танимын, ойланамын да, кейде ызамен құса боламын. Бар ниеттері исламның бес парызын сәлделі молдаға табындыру. Өзге дүниенің жаңалығынан бүгінгі қауымды, келер нәсіл-ұрпақты аулақта, қараңғылықта ұстамақ. Әсіресе құбыжық етіп көрсетіп, үркіткені мынау орыс халқының өнері мен білімі, тағылым-тәрбиесі. "Біздер дін қарындастарымыз", "ол дін дұшпандарымыз – аулақ бол, қабыл алма, қас бол" дегеннен өзге үгіті жоқ! – деп, Абай бүгін Әбішті таң қалдырған жаңа бір жайлар, хабарлар айтты.

Бұл жөнде өрісті ойы бар екен.

– Осы қауым менен не тілегісі, не алғысы келеді, аңдаймысың? Ойласам, барласам, надан сахарадан, қараңғы қауымнан шығып, көзі ашық адам болғанымды мен енді ұмытсам керек. Орыс өнері арқылы, орыс кітаптары арқылы сәл сәуле көріп, азаппен тапқан аз жарығымды өзім лағынет айтып жойсам керек. Исламият атынан бүгін маған сөз салушылардың үніне бақсам, мен осы заманның дәруіші, жаңа бір сопы Аллаярына айналмақпын. Өзімді өзім қорлап, сөзімді өртеп жоймақпын. Содан әрі, мысалы, сен орыс тәрбиесі өсірген адам болғандықтан, мен саған "бәддұға" оқып, аталық теріс батамды бермекпін. "Шураи ислам дағуасына" бой ұрып, мен өзім лағынет айтып аластамақпын. Көрдің бе, міне, бұлар тілегенде нені тілейді? Ырқына көнсең, еркіне берсең, бұлар қалай бастамақшы? Бір мені емес, мені құрал етіп, бүгінгі бар қазақ қауымын солай улатпақ. Келер нәсілін, тарихын түгелімен, осындай қараңғы надандық жолға бұрмақ! Сен оларды қазақ ішінде аз қауым дейсің. Сан жағынан аз болғанмен, олар үлкен күш есепті боп, зор зарар таратып жатқан қауым! – деді.

Абай және де ойлана отырып, бұл жолдың үгітшісі жалғыз ишан, молда, халфелер емес екенін еске алды. Талай қараңғы қазақ, қас наданнан шыққан – Сейсеке, Қорабайдай саудагерлер, тіпті Оразбайдай мүлде кітап ашып көрмеген әміршілер солардың серігі. Нелер жуан бел, қарадүрсін әкімдер де сол жолда көп заманнан бері үздіксіз әрекет етіп келе жатқанын айтып шықты.

Абайдың бүгінгі бұл жайдағы сөздері көп толғанудан туып жатқан сыр екендігін Әбіш әбден аңғарды. Бір жағы сахарада, бір кезі тек осы Семейде ғана өтіп жүрген әке еңбегінің іздегіш ойлары алысқа кетіп, жырақпен жалғасып жатыр.

Осы кеште Әбіш те өзі көрген бірталай мекен, өлкелерден дәл осы жөнде байқап шыққан жайларды әңгіме етті.

Жаңағы халфелермен кезігу тұсынан ширығып сөйлеген Абай, Әбіш үшін де бірталай жайдың түйінін шешіпті. Оның жеке-жеке байқап жүрген бір жөндері енді кеп бір арнаға сая бастады.

Әбіш биыл келгенде әкесіне өзінің тамағындағы бір тыртығын көрсеткен-ді. Онысы, тегінде, Әбіштің Петербургте, әскери оқуда жүрген шағында пайда болған, без шошу науқасы болатын. Сол ретте бұны Петербургтен әдейілеп оңтүстікке, жыраққа жіберіп емдеткен. Әбіш өзінің Қырымда, Феодосияда болғанын және Кавказға барып, Кутаиси жанындағы Абастуман қыстағында арнаулы санаторийде ұзақ емделіп, жазылғанын айтатын. Кейін оқуын бітірген соң, өткен көктемде ол ұзақ сапар кешіп, Түркістан әскерлік округін іздеп Ташкентке барған. Оны да кейде үзік-үзік әңгіме етуші еді. Көбінше сол өлкелердегі халықтар мен салт жағдайларды айтатын. Қала, қыстақтардың, жол мен базарлардың жайын көңілді әңгіме етіп қоятын.