Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Мен соңғы айлардағы кейбір "Қара сөзден", "Өлең сөздеріңізден" дін өсиетіне дағдыланған молда ақынның аңғарын байқағандай болатұғым. Ойлаушы ем, осындай сөз үлгісі ағамды оқып, ұғып, жаттап жүрген қазақ қауымының көбіне түсініксіз ғой. Осылай сөйлеудің қажеті қанша екен? – деуші едім. Жаңағы молдалармен шарпысқан, – деп Әбіш күлді де, – сөзіңізге қарағанда, сондайлық сөз үлгісінің орны бар екен, дедім. Өзінің арналатын адресі бар екен деп, солайша жазуыңыздың себебін түсіндім. Бірақ тағы да айтайын, көңілімде жүрген осы жөндегі күдігім әлі айыққан жоқ, аға! Жаңағыдай халфе, молда қазақ қауымында көп емес, сирек ұшырайтын селдір ғана топ қой. Солар үшін тіліңізді өзгертіп, түріңізді басқартып, кейде көпшілікке ұғымсыз жайларға жырақтап барудың қажеті бар ма? – деді күле сөйлеп, осындайда әкесіне бар ойы мен сезімін батыл айтатын әдетіне ауысты. Бірақ сондайдағы және бір қалыптанып келе жатқан дағдысы бойынша әкесінің ажарын, өңі-түсін аңыстай отырып, күліп айтады.

Абай баласының майдалап айтса да, туралап сынап отырған әзілқойлық ажарына жұмсақ қарап, қоса күлді.

– Мен олардың арам құлық, жаман қылықтарын айыптаушы сыншы болсам, олардың өзіне ұғымды болатын өз тілдерімен сөйлемеске шарам бар ма?!

Әбіш әлі де күлді.

– Жаңағы иман яқини, иман тақлиди, қазақ баласының тілін сындыратын сөздер сол себептен келіп жатыр екен ғой. Бірақ бұл олармен жүз көрісіп дауласқан жерде жаңағыдай тұста айтылса да, өзіңіз жазған сөзге, еңбекке аз кіретін шығар, солай емес пе?!

– Ол кейде менің жазатын сөзім мен жырыма да кіреді.

– Сіздің тыңдаушы, оқушыңыз көпшілігі түсінбейді ғой.

– Олар керегінше түсінер, бірақ мен бүгін өзім жарғыласып отырған мынау топқа айтар сөзімді бұлардың өзінің тілімен айтпасыма болмайды.

– Қазақ тірлігінде бұлардың қандай орын, салмағы бар?

– Жоқ, Әбіш, сен бұл тұста ұшқары айтасың. Олар аз болғанмен, әсері мол, кесірі көп жұрт. Осы күзден бері екі үлкен істің тұсында бұл топтың надандығы мен зұлымдығынан жиренудің үстіне, олардың қазақ халқын, әсіресе, осы қала жұртшылығын қаншалық үлкен улармен улатып, сорлатып жүргенін көрдім.

– Ол, көпшіліктің өз надандығы емес пе? Қырда да сол надандық бар ғой.

– Олай ғана емес екен. Қала – өнер орны, білім жарығының көпке пайдасы тиер, үлкен дүкені, мекені десек, кейде адасады екенбіз. Өйткені мынадай халфелер, мешіт, медреселер иесі ишан, имам, хазіреттер жүрген жерде оқымаған қала халқы нағыз сорлы, тұсаулы, қамаулы қауым екен.

Абай қырдан да қаладағы көпшіліктің дүмше молдалардан молырақ залал шегетінін көп таратып айтты. Кейде медресе, мешіттен шыққан дағуа болмыс, қара ниет, надан, зұлым байлау – үкімдер сонша көп халықты сондайлық тез адастырады. Жан түршігерлік сұмдық сорақылықтар дәл осы қалада, мұсылманшылық жолын тұттық деген қауым арасында болады екен.

Абай бұл жайды сөйлей келе, Әбішке жаңа бір сыр айтты.