Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай ендігі сөзінің соңын иман деген жайға, Юнус халфе бұны өзінше тұсамақ болған жайға соқтырды. "Шархы Ғабдоллаға" дейін жетіп қалдық, "үлкен кітапқа орай біліміміз бар" деп жүрген молдаларды енді Абай сол кітаптарының тілімен сөйлеп таңдандыра бастады.

– Екі түрлі иман бар еді – яқини иман, тақлиди иман. Жұртқа сол иман атымен өсиет, хұкім айтпақ боласыздар. Осы отырған екеуіңізді мен не дейін?! Яқини иманы бар деуге сіздерде ғылым жоқ. Тақлиди иманы бар деуге әуелі өздеріңізде беріктік жоқ, яғни я алдағанға, я азғырғанға, я бір пайдаңызға қарай дархал осы сағаттың өзінде "ақты – қара" деуге, "қараны – ақ" деуге, "өтірікті – шын" деуге әзірсіздер. Сол терістіктердің бәріне ант етуге әзір отырған сіздерді не дейміз? Жоқ, бүгін мынадай дау мен пәле шығып тұрған шақта, "қылыш үстінде серт тұрмайды" десеңіздер, "құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ" десеңіздер, сіздерден не күтейік? Патша әкіміне кіргенде тағзым ете жалынасыз, жалған айтасыз. Үйге қайтып, киізші Сейсекедей байға барғанда, бет сипап фатиқа қыла отырып, жаңағы өзіңіз кірген ұлықты қиянаттайсыз. Маған келе бере, жаңа ғана өзіңіз екі жерде екі түрлі жүз көрсетіп, өздеріңіз сатып қорлап келген иманды маған қарсы құрал етесіз. Қылыш етіп суырасыз. Яғни менің қолыммен қазақтың онсыз да қорлық астында қан жылап, сор кешкен бейшара қызын дарға астырмақ, қанға былғатпақ боласыз. Солай ма? Осылайша иманы мен арын саудалап жүрген сіздердей жандардың, сіздерді жіберіп, жұмсап отырған иман ұстаздарыңыздың "жалғаншы, қиянатшы жүзі құрсын!" демеске не шарам қалды? Барыңыз, жөнеле беріңіз! Менен осыдан өзге есітер сөз, алар сыйларыңыз болмас! – деп, соңғы сөздерін бұйрық ретінде айтты. Екі халфені өз алдынан айдап сала сөйледі.

Абайдың ашуын бағып, тез қимылға әзір отырған Баймағамбет енді халфелер бір-біріне қараса бергенде, өз орнынан атқып тұрып, оларға "жол бос" дегендей, қаусырма есікті кеңінен ашып жіберіп, тұра қалды. Бұл да: "барыңдар, сол сыйларыңмен" деген тәрізді.

Енді біразда Абай жаңағы ызалы қалпын басып, шарасына түскен шақта қағаз, қарындаш ұстай отырып:

– Осы жаңағыларға айтқан дауымның кейбірін мен қағазға түсірсем керек! – деп, биылғы күз бойында өзі көп оралып жүрген еңбек жайын айтып еді.

Әбіш ол жазуларды Абай үйіне келген сайын оқып кетіп жүретін. Әкесі жазып жүрген еңбектерінен көрінген бір өзгешелікті сұрамақ та, өзінше сынамақ та ойы бар. Енді Әбіш соны айтты.

– Аға, мен бір нәрсе жөнінен сізден сұрамақ едім де, кейбір күдігімді өзіңізге айтпақ та болып едім! – дегенде, Абай бұған кең бір мейірлі жүзбен қарады.

Көптен әке мен бала арасына қанықты мінез, қалыпты әдет бойынша Әбіш кейде әкесін сүйсіндірсе, кейде таң қалдырып қуантатын. Әбіш осындай шақта Абайға тосын, оқшау ойлар, соны сөздер тастайтын.

Қазір Әбіш өздігінен тың сөз бастамақ емес екен, бір жайға іштей күдік етіп жүріп, жаңа соның кейбір себебін оқыс жайда өзі де шешкен сияқты екен. Соны айта бастады.