Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Қырық екінші жылдың дозақы жазы Қасболаттың көз алдында. Жиырылып қалған туырлықтай Миус алқабының қырқалы даласы. Харьков түбінен тоғанды бұзғандай ағытылып кеткен жау жапырып келе жатты. Шегіністе берекесі қашқан біздің әскерлер әр жерде бір тістесіп қарсылық қылған болады. Бірақ неміс шабуылына шеп түзеп, дұрыс төтеп бере алмады. Кейбір дивизиялар бір жерге тырнақ іліктіріп қарсылық жасаса, жау басқа жақтан бұзып кетеді. Танкімен жапырып, келе жатқан қалың нөпірден бас сауғалар пана жоқ жалаңаш дала. Бір жағынан августың әуе айналып жерге түсетін ыстығы. Аптап жел соғып дүние шаңытып тұр. Шаң жұтып қаталап келе жатқанда бір тамшы су да табылмай қалады. Өз бөлімінен үзіліп қалған азғана топ өкшелеп төніп қалған жауды қайрыла беріп бір тойтарып, шығысқа қарай зытып келеді.

Күн батар алдында басталған атыс ымырт үйіріле қызып кетті. Донға қарай асығып келе жатқан немістердің анау-мынау қарсылыққа аялдайтын түрі жоқ. Жапырып өтпек. Асығыс қазылған ұраларда солдаттар жатыр. Жаудың арттан қуып жеткен артиллериясы бірден ашық позицияға тұра қалып атысқа кірісіп кетті. Ырылдап келіп снарядтар жарыла бастады. Кешкі қара көлеңке ауада жас топырақ пен дәрінің исі аңқиды.

Жағдайды түсіну қиын. Қандай бөлім қай жерде қорғанып жатқаны да белгісіз. Бірі бекініп жатса, бірі шегініп баратады. Сілекпесі шыққан полк жаудың алғашқы атакасын тойтарған кезде Қасболатты батальон командирі шақырып алды.

— Біз қазір шегінеміз. Сенің ротаң тосқауылда қалады. Бір сағаттан кейін азғана тосқауыл қалдырып өзің де шегін. Таң атқанша қуып жетесің. Ұқтың ба?

Қасболат өміріндегі жылға бергісіз ең қиын сағат сол болған шығар. Рота жан-дәрмен қылып жаудың атакасын тойтарды. Бірақ сол бір сағат өтіп, шегінетін сәт — осы дозақтан құтылатын сәт жеткенде Қасболат одан бетер қиналды. Қорғаныста әйтеуір жан дәрмен қылып, жауды тежеп тұрса, шегіністе жау бұларды түп-түгел таптап өтеді. Комбат «азғана тосқауыл қалдыр» деген. Жиырма күннен бері шегініп, бойына үрей сіңіп қалған солдаттар қалай тосқауыл болмақ... Жұрт жалтақтап артына қарап отыр. Қарасы көп болса бір сәрі, он шақты адам мына жауға қарсы... Он бес-жиырма минут тарсылдатып мылтық атып, қараңғыда олар да зытып бермей ме?

Қасболат күйініп осы жағдайды айтқанда — шабарман боп қасында жүрген Қоспан:

— Иә, қиын, деп құптап басын шайқады. Үндемей тұрды да сәлден кейін:

— Жолдас командир, мен қалайын,— деді.

Қасболаттың Қоспанды қалдырмақшы ойы жоқ-ты.

Пәле-қазадан сақтайтын қасындағы жансебілі сияқты, оған әбден бойы үйреніп кеткен. Ол болмаса бір түрлі...

— Сен қайда қалайын деп тұрғаныңды білесің бе?

— Білемін, жолдас командир.

— Мұнда қалған адам тек өлімге басын байлап қана қалады. Сен маған керексің.

Ол Қасболаттың сөзін естімеген де сияқты. Өңі сұрланып төмен қарады.

— Бәрі бір біреу қалу керек қой, жолдас командир.

Қасболаттың рұқсатымен он солдатты таңдап алып, көрсеткен позицияға орналастырды. Старшинадан үш жәшік патрон мен біраз граната сұрап алды. Сол қалпы, саспайды. Күндегі орындап жүрген көп бұйрығының бірі сияқты. Тек қоштасар жерде әскери тәртіппен қолын шекесіне апара берді де, жары ортадан түсіріп Қасболаттың қолын шап беріп қатты қысты.

— Қош болыңыз! Ел-жұртқа сәлем айтыңыз!..

Сонда ғана даусынан діріл сезілді. Қара көлеңкеде көзінің жарқылы ғана көрінеді. Ышқырынан патронның гильзасын суырып алып Қасболатқа ұстата берді. Оның ішінде шиыршықталған қағазда Қоспанның үйінің адресі бар еді.

Қазір жасы елуге келсе де сол баяғы үлкен қара. Мінезі, тіпті жүріс-тұрыс, қимылы да өзгермеген. Қияқ мұртын қырау шалып, Поль Робинсонға ұқсайтын сопақша бетін сирек терең әжім тіліп, өңі ескірсе де кісіге сеніммен қарайтын томпақ көзі, сол күйі жаудырап тұр.

...Тек бір-ақ рет сұмдықты көргендей дөңгелек көзі быттиып шарасынан шығып, шатынап бара жатты да аздан кейін жанары сөніп іштей түйіліп алды. Осы кескінін көргенде Қасболаттың төбе құйқасы шымырлап кетіп еді...