Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Қасболат өзінен өзі тыжырынып, машинаның арқалығына жауырынын тіреп жиырыла түсті. Есіктің саңлауынан жел соқты ма, әлденеге іштей тітіреніп тонының өңірін мұрнына дейін қымтап алды. Сонда да жаны жай таппады... Адамның кейін өзі еске алуға жиіркенетін бастан өткен кездері болады. Ойы құрғыр бір қозғалып кеткен соң-ақ қанша қусаң да ұясы бұзылған арадай өршелене талайды.

Қасболат сол қырық жетінші жылы Қоспанмен қайта кездескенде қуанып қарсы алған. Жөндеп сөйлесуге мұршасы болмай, бастан кешірген талай дүниені шертетін ұзақ әңгімені кейінге қалдырып, мәжіліске кіріп кетті. Мәжіліс кезінде, одан колхозға бара жатқан жолында да көз алдында Қоспан тұрды. Өткен-кеткенді тірілтіп еске алып, онымен кездесетін сағатын асыға күтті. Кенет: «Айтпақшы, бұл тұтқыннан шығып еді ғой» деген ой сап ете түсті.

Осы бір ой досымен кездесу қуанышына у тамызғандай болды. Енді сол Қоспанмен кездесемін деген қуанышты сағаты... бір жағынан ыңғайсыз сәтке айналып баратты. Қайткенде де кездесу керек, жақсылап қарсы алып, жүдеп жүрсе көңілін жұбату керек. Азап-мехнаты аз болмаған шығар байғұстың. Азап-мехнат... Мұнда да ондайларға теріс қарайды ғой... Кеше командирін көріп мәз болғанмен өңінде бір жүдеулік бар тәрізді еді-ау. Әй, сол байғұс қайбір қарық боп жүр дейсің. Көмектесу керек... Қасболат тоқырап қалды.

Кеше ана ауданда Шәрипа мәселесінен қатты сүріне жаздап еді. (О да іште шер боп жатыр ғой, құрысыншы.) Енді тынышталғанда тағы да... Жаппасбай осында екен. Бүгін арсалаңдап жүргенмен... Құдайы беріп қолына түссе ол туған әкесін де қуана-қуана... Жаппасбай Әлиасқаров жайын да, әрине, ұмытқан жоқ. Қойнында жатқан тасы ғой. Қасболатқа кір жұқпай тұрғанда ол тасты қойнынан алуға орайы жоқ. Ал, егер бір жерден тырнағы іліксе...

Ойлаған сайын Қоспан шешуі қиын түйінге айналып баратты. Әрине ол жайша келмейді. Өзіне лайықты қызмет сұрайды. Ондай адамға тәуір қызмет тауып беру... Ауданға жаңа келген Қасболат ондай ағаттыққа қалай бармақ. Әлде тәуекел етіп бар тауқыметін көтеріп алса... Бәрібір ертеңіне звонок сылдыр ете түспей ме? Ол Қасболатқа бір соққы болса, Қоспанға екі соққы боп тимей ме?

Сонымен майдандас досын құр жарқылдап қарсы алғаннан өзге амалы жоқ па? Әйтеуір көңілін аулап, жұбаныш айтса... Одан Қоспанға не пайда? Қайтеді енді, құрғақ қасық болса да жылы шырайын беріп баурына тартады-дағы. Ескі достықты жалғап, көңілін бүтіндеуіне себеп болса да... Жұрт қарап жүре ме, бәрібір сыбыс тарайды ғой. Оның Қоспанға түк пайдасы жоқ, ал Қасболатқа қып-қызыл қырсығы тиеді. «Қырағылықтан айрылған... ашық ауыз» деген бірінші қоңырау дайын тұр ғой.

Қоспанды көрмегелі де көп болыпты-ау. Иә, иә... Арада талай жыл өтті. Және анау-мынау жылдар ма еді ол. Қоспан үш-төрт жыл жаудың қолында болды. Иә, иә, жаудың қолында болды... О жақта не істегенін сайтан білсін. Кім болып, қандай ниетпен келді?.. Осындайларды күдікке алуының өзі тегін емес қой. Шынында да ағаттық жасап ала жаздаған екен-ау. Әлде бекер сезіктеніп бұрынғы солдатына қиянат жасады ма? Бірақ оның ақтығын немен дәлелдейсің? Лагерьде бірге болған жоқсың. Тіпті бірге болған адамның өзі ақтап ала ала ма?

Үш күн командировкада жүргенде ол талай толқып, ақыры өз көңілінде Қоспанмен екі арасын бөліп алды.

Босағадан-ақ ыржиып мәз болып кірген Қоспанды бойын тежеп, байсалды кескінмен салқын қарсы алды. Қоспан сағынып қауышқан майдандас достың ыстық ықласымен Қасболатқа қайта-қайта таңырқай қарап, «апырай» деп өткен-кеткенді еске ала бастап еді, уақытының тығыздығын ескертіп іркіп тастады, содан-ақ байғұстың аңқылдаған көңілі су сепкендей басылып, қипақтап төмен қарап ауыр салмағымен ескі орындықты сықырлата берді. Жүзіндегі жаңа ғана жайнап тұрған нұры сөніп, лезде жан біткеннің бәрі жат боп кеткендей, бөлектеніп алды. «Мұнысы тегін емес» деп ойлады Қасболат. Кенет Қоспанның бойынан сенімсіздік нышанын тапқанына кәдімгідей бойы жеңілдеп, көңілі нығайып қалғанын сезді.