Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Уай, жағалай жұртым! Керей-найман елiм! Ортаңа менi қойыпсың. "Тетiгiмдi тап, танымымды бер" деп қойыпсың. "Сынға салдым, жарықшағыма жамау бол, сына бол" деп сенiпсiң. Арылып өтер жөнiм бар. Бiр айтарым: Тобықтыдан туғаныммен екi бауыр, екеуiңнiң iсiңе Тобықтының тұғысынан қарар деме. Тағы бiр айтарым бар: қазақта жесiр дауы – жетi ықылымнан келе жатқан дау. Заман азып, заң тозатыны рас па? Содан ба? Болмаса дау бiреу болғанмен, дауа көп болғандықтан ба! Әйтеуiр бiздiң тұсымызда, дәл осы заманымызда бұл дау халыққа сын болғандай. Келеге сын, нәсiлге сын болғандай деп түсiнемiн. Мiне, ағайын, сенiң алдыңда өзiме осында асу қып атаған екi тұрғым бар. Айтар билiгiмнiң қыбласын осыдан ұқ дер ем. Бұдан басқа, баспалап бағар, өзге есебiм жоқ. Барлап барар, сендер қамыңнан өзге бағытым да жоқ. Әуелгi түйiн – Салиқа қыз басы. Жақсы жол – елге жора. Мен, баяғың ненi желеу, ненi жамау тапқанын бiлемiн. Жаңа ұрпақ жаңа тiлекпен келедi. Жас боп туып, жетпестен күңiренiп өтем деп келмейдi. Жаңа күн өзiнiң жаңа жорасын, жаңа тiлегiн жас көңiлiмен айтады. Жас ұрпақтың талабымен айтады. Оған құлақ iлмеген елдiктiң дауасын таппай, аласын табады. Бұл қыз болса: тағдыры бiр жазалаған қыз. Теңiнен айрылып, тiлегiнен кесiлген қыз. Ата-анасы, қайын-жұрты бiр атаған орнынан жас көңiлiн тапжылтпай табылған-ды. Бiрақ бiр өмiрге екi өлiм бұйырған тәңiр тағдыры да жоқ. Сабатар тiлегi сол қыз басына екiншi өлiмдi қанды ноқта қып ұсынып отыр. Бұл ақ ноқта емес, қайта айтамын – қан ноқта. Қыз өлiмге бар, бұл өмiрге жоқ. Жиын отырған жұрт, бәрiңде де – апа-қарындас, қыз-қыршын бар. Төрт арыстың жиыны, жора болсын деймiн кейiнгiге. Бiр жанға екi күймек – әделет емес. Бiр қыздың екi сатылмағы жол емес. Алғашқыда саған берген еркiн, халық, ендi қыздың өзiне бересiң. Қыз басы Сыбаннан азат. Бұл – менiң бiрiншi байлауым! – деп, Абай соңғы сөздер тұсында үнiн қатайтып, зiлмен құлшына түйдi. Тоқталмастан екiншi сөзiне ауысты. Сыбанда да жазық жоқ. Өлiм – ел жазасы емес ер қазасы, дауа жоқ. Мал бергенi ақ тiлекпен қызығын күткенi анық едi. Бiрақ өлiм орнын өз олқысымен толтыру керек. Салиқа қыздың қалың малы жеткен, ақы адал мал болатын. Керей, оны алдың. Бiр алмадың екi алдың. Басында алғаш алған қалыңмалың да аз емес едi. Елу түйенiң пұлы. Кейiн қызыңды ықтиярына қарамай, "қартаң кiсiге барады, қатын үстiне барады" деп сылтауратып тағы алдың, тағы да көп алдың. Бұл тұста Сыбан жазықты емес, араныңды ашқан, Керей, сен жазықтысың. Ендеше, адал бата, ақ малдың орайына қыз иесi Керей Сабатарға екi қыздың қалың малын берсiн. Алғаш алғаны елу түйе, кейiн еселеп алғаны жиырма бес түйе екен. Мен әрi Сыбан алдындағы, әрi өзiнiң қызының алдындағы жазығы үшiн Керейге тағы жиырма бес түйе айып кестiм. Сүйтiп, Керей екi қыз қалыңмалың жүз түйе қып қайырады. Қожагелдi мен Шақантай Сыбан алдында айыпты екi ата тең тартады. Бұл екiншi түйiн. Мен бес күн бойында, осы қыз дауынан туған шығын-шабуылдың екi жағын да шолып танып, қолыма жиып отырмын. Барымта, қуғын үстiнде Керейден екi жүз жылқының ақысы Сыбанға ауысқан. Жүз жетпiс жылқының тобы Керейге ауысқан. Сол барымта малы, көзi барының көзi боп, көзi жоғы әр жылқының тұяғы бiр бестi боп, екi жаққа ерсiлi-қарсылы қайта ауыссын. Мiне, ағайын, ел бiрлiгiнiң тiлегiнен туған, менiң талабым, тоқтау сөзiм де осы! Мен болдым! – дедi.

Жиын билiктi үнсiз қарсы алды. Абайдың байлауын тiлмаштар арқылы ендi түгел түсiнiп болған екi Ояз, күлiсiп, бiр-бiрiмен келiсе жарасқандай. Екеуi де Абайға:" дұрыс айттыңыз, осыныңыз мақұл!" дегендей, бас шұлғысқаны, күлiсе жауап қатысқаны байқалды.

Керей-Найманның екi жақтан жарыла отырған қалың жиынына Ояздардың көрсеткен ажары – "бұл билiк бiттi, тынды" дегендей. "Ырзамын!", "наразымын!", "бұл қалай болды, жол емес" деген сияқты бұндайда кейде дабырлап, жамырап шығатын үндер қазiр болған жоқ. Екi елдiң жиынына келiп, "қайтер екен?" дескендей, қалыс тыңдап отырған Тобықты да қазiр түк сыр бермейдi. Абайдың билiгiне ырза болған қалың жұрт бiрте-бiрте тарай бастады.