Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Сеп болуға жарамай отырып, немесе, әдейi сеп болғысы келмей бұқпантай ойнап отырып, айыпкер таппақ! Сеп болмай, еп көздеп, сылтау қуып отырсың ғой, түге! – деп, Ырғызбайдың жиынын жерлеп тоқтады.

Соңғы жылдарда ағайын-ауқымында Абайдың анық iрiлеп келе жатқанының бiр белгiсi осындайда көрiнетiн. Ненi болса көзге шұқып, басқа сабап айтатын. Және соны ашулы қазы, әдiл би түсiнде қатты зекiп, зiлмен айтады. Қазiр ырғаса кеп, соған басқанда, Майбасарлар тоқтап қалды. Абайдың алғырлығы, бет беделi және әдiлдiгi таразыны басып кетiп бара жатқандай. Сөз бен жолда Майбасарлар жеңiлдi. Бiрақ сонда да бұл отырыста Абайдың дегенi болған жоқ. Өзге Ырғызбай бiр бөлек, Абай жалғыз өзi бөлек боп шықты. Мұны қостаған Айдос, Жиренше мен Базар едi. Ал ел емес, екi үлкен атаның сөзi Абайға ердi. Қалған екi ата қарсы болды. Оның iшiнде, Торғайдың, Абайға көнбей Майбасарды ұстанып қалғаны кек-қыжалдан болатын. Жiгiтек iшiнде осы пәлеге қанды мойын айыпкер Базаралы болатынын сезген Даданбай, iшiнен "шоқ бәлем" дегендей боп, әнеугi Балбаланың ызасын есте тұтқан.

Сөйтiп екi ұдай болғандықтан, Айдос тұтас сөз айтып, анау екi елге кiсi жiбере алмады. Бiрақ "пәле өрбiп кете ме, ел арандаса ма" деп қинауға түскен Абай өздiгiнен Сүгiр аулына кiсi шаптырды. Ол жiбергенi – Ербол едi. Ара ағайын сәлемi мен өтiнiшiн Абай Сүгiрдiң өзiне, Әкiмқожаға жолдаған. Тiлегi – "қол қимылы болмасын, iстi насырға шаптырып ап, ежелгi дос Кiшекеңмен кетiсiп қала көрмесiн. Ем табайық, тек жараны ұлғайтпайық. Осыны Айдостың көбi өтiнедi!" деп жiбердi.

Бiрақ Абайлар бiлмептi, Айдос iшiнен Бөкеншiге кеткен алғашқы сәлем бұл емес екен. Майбасар жұрт көзiнше, Бөкеншi кiсiсiне, Айдос сөзiн нақтылы қып ұстатпай, екi ұдай еткенмен, оңаша сөйлескен жерде, Сүгiрге құпия сәлем айтыпты. "Жiгiтекке бата қимыл етсiн, салмағын мықтап салсын, тайқымасын. Айдос түбiнде тентекпен болмайды. Бүгiн алдырып отырған Бөкеншiнiң қасынан табылады" деп жiберiптi.

Майбасар мен Тәкежан мұндай құпия сәлемдi текке айтқан жоқ. Оңаша сөзде Сүгiр кiсiсi бұл екеуiне бiр айғыр үйiр жылқы берудi уәде еткен. Соны екеуi қабылдап отырып, бiр жақтан Айдосты сатып, жаңағы уәде сәлемдi айтты.

Осындай қолтыққа бүрiккен дем өзi ызамен томырылып отырған Сүгiрге, анық қамшы болды. Үйткенi ашу үстiнде аңғармаған Сүгiр өзге сөздiң iшiнен осы сөздi ғана ұқты. Және мұны түгел Айдостың түбегейлеп ұстатқан сөзi деп қалды.

Абай сәлемi бұдан сонақұрым кеш келдi. Күндiз Жiгiтекке жiберген елшiлерi Бөжей аулында боп, бар салмағын салып, " қыз бен жiгiттi қазiр әкеп алдыма сал, қолыма бер, болмаса тұрысатын жерiңдi айт!" деп отырып алған-ды.

Оған Абылғазы кiрiскеннен бергi Жiгiтек байлауы көне алмады. "Бұл – ағайынды ел емес, жауласқан араз елдiң сөзi. Ел сағын сындырмай, келiсетiн сөздi ұстап.кел. Өзiмiздi ақылыңа ала отырып, бiрге ем iздеудiң сөзiн әкел. Сол – ынтымақ сөзi болады. Мыналарың қара күш, зорлық. Кiшекеңдi қорлағаның. Иттiң иесi болса, бөрiнiң тәңiрiсi бар, бұ не қылғандарың? Бiр ғана осы жол болмаса, бұрын Жiгiтек, Бөкеншiден қатал мiнез көретiн не жаманшылық iстеп едi! Екi арамыздан тату ағайын арасы бар ма едi? Қыл өтпестей тәттiлiктi бiр ашуға сатпайық. Кеше осы ұрпақ қамын ойлап, үнемi достық, татулықты бiзге мұра қып кеткен Бөжей, Сүйiндiк, Байдалыны ойлайық. Бөкең сөзiн, сәлемiн ойланып айтсын!" деп, кешке жақын осындай бiр жауаппен Бөкеншi елшiсiн қайырмақ едi. Бұл жолы Бөкеншi сәлемiн әкелген, сол Бөкеншiнiң бүгiндер шыққан, жаңа буын атқамiнерiнiң басы, зор денелi, бiтiмдi жiгiт Күнту болатын. Сол кетер кезiнде Жiгiтектiң өзi тұрғылас жаңа басшылары Жабай, Бейсембi, Әбдiлда үшеуiне оңашалап тұрып:

– Мына жауабыңа Сүгiрдi тоқтатам деп айта алмаймын. Ол бүлiнiп отыр. Пәле шақырдың, ағайын, айтпадың деме! – деген.

Жабай осы соңғы сөзге қайыса жаздап: "Өй тоқташы, бұл қай айтқаның?" дей берiп едi.