Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Мiне, қазiрде сол қапас бұлбұлы шырқай алмай, үн сала алмай күңiренумен ғана ықтиярсыздық шерiн қозғайды. "Қарагөз" әнiн Әйгерiм әлденеше құбылтып, жiп-жiңiшке нәзiк орамдылықпен, көп толқытып айтты. Әр түрлi өмiр сыны мен сыры жатқандай. Бұнда аппақ кiршiксiз ана мейiрiмi бауырындағы перзентiне алдағы өмiрден бақыт тiлейдi. Бұнда әлi ақау түспеген ыстық достық бейiлiмен Абайға да шын тiлек арнайды. Бұнда – өзiнiң де түйiнi, түйткiлi көп жүрегiнiң өзiне өзi тыйым салған ноқтасы бар. Бұнда және анау Қорық бойында бүгiн жылап отырған ана Қаражан шерiнiң қайғылы жоқтаудай ауыр ырғағы да бар. Абай ұзақ тыңдады. Дүниенi ұмытқан, өзiне тиген тар орында, мезетсiз шақта, рұхсатсыз ерiк алған сыршыл әншi де көп жырлап барып, қалың түнге кiре, әрең тоқтаған едi. Әйгерiм әнiн үзгенше Абай қыбыр етпестен мүлгiп тыңдады. Тек, Әйгерiм тоқтағаннан соң үйге кiрдi. Оның есiктен кiргенiн аңғарған шақта Әйгерiм, "кенеттен келер" деп ойламағандай, қысылып қалып орнынан ұшып тұрып:

– Сiз қашан келген едiңiз? – дедi.

Абай ақырын ғана күлдi де:

– Мен балаң ұйықтамас бұрын, "Қарагөз" алғаш басталған кезде келгемiн! – дедi.

Ере кiрген Злиха шам шақты. Осы түнде Абай өзi жасаған бiр байлауын Әйгерiмге айтты.

– Сен ертең Тәкежан үйiне бата оқи барасың. Ауылдың бар үлкенi сол үйде болады. Бүгiн тыңдап шықтым, Қаражан шешесi болса да Мақұлбайдай асыл баланы жоқтай алмай отыр. Менiң көңiлiмде сенiң жаңағы әнiңнен әсер алған жоқтау күйi тұр. Сөзiн жазайын. Сен жаттап ал. Әнiн өзiң табасың! Мен бiлсем, жаңағы өзiң айтқан "Қарагөздiң" көп ырғағын жасты мұңға айналдыруға болады. Сол әнге қосып, жоқтау айт! – дедi.

Осы сөз екеуiнiң де байлауы. Сол түнде Абай өз қасында ұйықтамай отырған Әйгерiмнiң жүзiне қарай түсiп, Мақұлбайдың жоқтауын шығарып отырды. Бағанағы бiр шақта Әйгерiмнiң көмейiнен ән туғанын Абай аңыстаған. Оның анық илануы бойынша, Әйгерiм сол кезде әншi ғана емес, ән шығарғыш шеберлiгiн де танытып едi. Ендi Әйгерiм Абайдың қағаз үстiнде жортқан қолынан сыры бөлек өлең туып жатқанына сүйсiнедi. Сыпайы күлiп, қуаныш ете қарап отыр. Кеш екеуiне де қайырлы болған. Өнер үшiн игiлiктi сәт кешi, шабыт кешi екен. Абай да өз мiндетiне алған жоқтау жырын жылдам жазып шықты. Жазғанын аяқтай сала, Әйгерiмге дауыстап, оқи жөнелдi.

Қызыл балақ, қыранның

Балапанын дерт алды.

Жеміс ағаш бәйтерек

Балдырғанын өрт алды.

Артына белгі тастамай,

Жал құйрығын келте алды.

Ағайынды тойғызбай,

Аз күн қоймай, ерте алды.

Көп жасамай, көк орған,

Жарасы үлкен жас өлім!

Күн шалған жерді тез орған,

Күншіл дүние қас өлім.

Артына белгі қалдырмай,

Бауыры қатты тас өлім.

Жыламайын десе де,

Шыдарлық па осы өлім?

Орамды тілді ауыздым,

Ақылға жүйрік маңыздым,

Көп жасамай тез кетіп,

Көзімнің жасын ағыздың!

Аналық мейiрi өз жүрегiне көптен орнаған және Мақұлбайды өлiмге қимаған Әйгерiм күйеуi жаңағы өлеңдi оқып отырғанда, жылап жiбердi.

Ұғымтал, зерек, көңiлi жүйрiк әйел Абай төрт-бес қайыра оқығанда, бұл сөздердi жаттап алып, бiрге iлесiп, айтып шықты.