Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Көптен берi Абай бұндайлық, намыс пен ыза, алдану мен қиянат, қимастық пен арлану, ұялып арланудың неше қырлы қысымын көрмегендей. Әр қыры ұстара жүзiндей. Ет-жүректi тiлiп түсетiн аямас құбылыстарға, құйындай ұйтқыға түсiп келедi. Не iстерiн, не дерiн аңғара алмай, әуре-сарсаң. Тек қана, бiр кезек, осы ұйтқу iшiнде, Базаралыны есiне ала бере, шұғылдан, бүгiн таңертең оқып шыққан "Дубровский" тағдырын еске алды. Соны сәт қана ескеру мұң екен, Құнанбай мен Бөжей, Тәкежан мен Балағаз, Оралбай мен Керiмбала – қысқасы нәсiл қуған ызаны ойлады. Буын, буын сайын Құнанбай ұрпағынан намыс соққысын үздiксiз көрiп келе жатқан Базаралы жақындарын еске алды. Осымен қатар тағы iлесе Троекуров зорлығынан Андрей Дубровский өлгенiн ойлады. От iшiнен ем гүлiн тапқан, жан жарын тапқан Владимир Дубровский мен Машаның арманды сырлары ерiксiз кеп, ерекше салмақ салды. Әдiлет тiлеп, шыншыл жүрекке ар әмiрiн бергендей.

Сумаңдаған жирендi қатты қамшылап, екпiндетiп соқтырта түседi. Сол ағынды жүрiспен қатар өз ойын да қамшылай тебiнгендей. Бiрақ, "Жол тап! Жөн тап!" дегендей болса да, жаңағы естiген сұмдық хабардың тең таразысы туып алды да, көкейден кетпей қойды. Ол тарызының бiр басында Құнанбай, Нұрғаным, Базаралы да, екiншi басында – Троекуров, Владимир Дубровский, Маша болып тең басып отырып алды.

Кiтап шындығы, өмiр уымен тең сыбаға боп, Абай үшiн анық бетпе-бет кеп ең алғаш қақтыққаны осы.

Абай өз аулына ымырт жабылып, қас қарая бергенде келдi. Тыста жүрген адам аз екен. Әншейiнде бiр жақтан Абай қайтқанда, алдынан топырлап шығатын балалар да жоқ. Бүгiн Қорыққа көп ауыл келiп қонысымен, молдасы сонда кеткен соң, балалар да тегiс кеткен. Қора салып жатқан жұмысшының көбi де сол арттан келген туғандарына барып, амандасып қайтуға кетiскен сияқты. Абай өз отауының сыртына жирен атты ақырын бастырып кеп түскен едi. Атын өзi байлап, үйдi айналып жүре бердi. Сол шақта отау iшiнен ақырын ғана, жiбек талдай сызылып, әсемдеп айтқан ән естiдi. Осы үндi естiдi де, Абай ән желiсiн үзгiсi келмегендей боп, отаудың босаға тұсына келiп, үй сыртында отырып қалды. Бұның келгенiн үйдегi жандар бiлген жоқ. Ән өз ырғағын бұзған жоқ. Абайды ас үй жақта жүрiп аңғарған кiсi жалғыз Зылиха едi. Ол жылдам басып келiп, Абайға тақап, есiк ашып үйге кiргiзгiсi келгендей. Бiрақ жас келiншек тақай бергенде, Абай оған ақырын белгi етiп, үнсiз ымдап, қасына шақырды.

– Зылиха! Әуре болма, үйге кiрме. Әйгерiм бiр жақсы ән айтып жатыр екен, соны бұзбай тыңдай түсейiк!

– Үйде шам жағылған жоқ, жарық жағайын! – деген Зылихаға:

– Оның да керегi жоқ. Әннiң шырқы бұзылып кетедi! – дедi.

Зылиха үнсiз езу тартып күлiп, әдемi кесек ақ тiстерiн ақсита көрсеттi де, Абай көңiлiн жақсы ұғып, аяғын ақырын ғана басып, кейiн шегiндi. Жерошақ басына қарай кеттi.

Абай тымағын алып, шапанының жеңiн шешiп, қара желет, ақ көйлектiң омырауын кең ашты да, мұңды қоңыр әнге бар бойын, бар ықыласын берiп, ұйып, тыңдап қалды.

Оңаша үйде, ала көлеңке қоңыр кеш. Өзiне еркiн тиген жалғыздықты ырзалық рақатпен қабыл көрген Әйгерiм, сонша жақсы бiр ән айтып жатыр. Әнiнiң сылтауы бауырындағы кiшкене баласы болу керек. Соны әлдилеп тербете түсiп айтқан ән сияқты. Абай құлағы шалғанда, кiшкене бала, алғаш кезде бiр-екi қыңқылдап едi. Артынан ұйықтады ма, болмаса ән уатты ма, қазiр үн қатпайды. Әйгерiмнiң айтқаны "Қарагөз" әнi. Былтырғы жазда Бiржан әкелiп, оны да осы елге жайған. Сырлы, тыныш бейуақта соншалық сезiмталдықпен мұңды сазын нәзiк бұралтқан ән. Әйгерiм бар даусымен шырқамай баяу сызылтқанда, бұл ән бұрынғысынан да гөрi көп сырды шешкендей болады.

Қаракөз айым!

Қалдың кейін,

Кеткенде аулың алыс

Мен не дейін –