Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ұзын мұрты қалтырап, көзi жиренiш отын шашып, Абайға тақап кеп, тiк қарап тұр. Абай бойы Ояз бойынан биiк едi. Қаны қашқан, ызалы жүзi бар, екi көзi қанталап, ұлыққа жоғарыдан төмен шаншыла қарайды. Айыптап кiнәлағандай боп, қатты жауап бердi.

– Ақырмаңыз! Менi жиылып тұрған халық жiбердi! Тоқтатыңыз қазiр мынау бассыздықты!

Ояз ызадан қайнап кетiп, жаңа Абай араласқанда қамшыларын көтерiп тоқтап қалған стражниктерге "соқ!" деп, қайта бұйрық еттi де, Абайға саусағымен көзге шұқығандай нұсқады. Асқақ, ашулы ұлық оған да ақырып:

– Сенi абақтыға жапқызамын! – дедi.

Абайдың "Ұрма! Тиме, тарт қолыңды!" деген қарсы айғайын елеген де, ұққан да жоқ. Базаралы үстiне қамшы жауып қалды. Ендi ұлық Жиренше, Асылбектерге де, оқшау отырған Оразбайға да дүре соқпақ. Қолын қайта нұсқап, қасына жиылып қалған төрт-бес стражникке:

– Жиырма бес қамшы, отыз қамшы! Елу қамшы! – деп, ең соңғыны Базаралыға кестi. Абай дәл осы шақта жанып тұрған отқа түскендей. Көз жұмған, өжет ерлiкке басып едi. Ендi ашу емес, ызасы күштi, тартыс қаны қайнағандай. Ұлыққа қарап:

– Ендi бар нәрсеге сен жауап бересiң! Помни, сам виноват! – деп есiкке қарай ұмтыла бердi. Ербол мен Абылғазыға айғай салып, қатал әмiр еттi:

– Ұмтыл, қаптат елдi! Ойран ет! – деп, есiктен өзi де жүгiре шықты. Тыстағы Дәркембайлар, әлдеқайдан, қысқа шоқпар, дырау қамшылар тауып ап сақадай сайланып та қалған екен. Абай шыға бере:

– Құлат! Ойран ет! Талқанда, мынау үйлерiн! – деуi-ақ мұң екен. Айналада сiресiп тұрған ел Дәркембайдың: "қыр, жой!" деген жалғыз айғайымен, үш үйдiң үшеуiне де қамшы, шоқпар ұрып, тозаңын аспанға шығарды. Төрелер өз бастарына тиiп жатқан ызғарлы жаза соққысын көргендей. Ояз Жиренше, Асылбектердi ұр дегенмен, стражниктер оларға ұмтылған шақта, ауыз үйдегi чиновник Лосовский ақыра жүгiрiп келген. Ояздың бетiне бетiн тақап, түгiн атып, түкiрiгiн шаша, қатты сөйлеген. Үй ортасындағы столды кең алақанымен сарт еткiзiп ұрып қап:

– Жеттi бассыздық! Доғарыңыз дереу! Сiз ендi қайтып түзелместей қата еттiңiз! Тыйыңыз дүренi, шапшаң! – деп едi.

Чиновник Абайдың қандай ызамен қайнап кеткенiн, қандай өрт қимылға бекiнгенiн жаңағы шыққан айғайлы жүзiнен анық танып кеп, осыны iстеген-дi. Лосовскийдiң әмiрiнен соң, үй iшi аз уақыт жым-жырт едi. Көтерiлген қамшылар да Жиренше, Асылбек, Базаралыға соғылудан тыйылып, бата алмаған қалпында, асылып, тұрып қалған. Тек алғашқы қамшы тиген Базаралы ғана. О да қазiр жұлқынып, ұшып түрегелдi. Ояздың қасында, аппақ қудай боп, неғыларын бiлмей тұрған Тәкежанға қарап:

– Жауым сенсiң, Тәкежан! Тiрi болсам, кегiм сенiмен кетер! – деп қалған.

Бұндағы сөз осы-ақ болды. Барлық үйге сатырлап тиген қамшы-шоқпар уық-керегенi шатырлата сындырып барады. Ұлықтар басындағы жұқа баспананы, ышқына соққан халық ашуы жапырып, қиратып келе жатыр. Есi ендi кiре бастаған урядник ең алдымен мылтығын суырып ап, шаңыраққа атты. Осының жолымен тағы бiрнеше стражник мылтығын атып қалып едi. Ояз оларға ендi өзi ақырып:! Тоқтат!", "Атпа!" деп әмiр бердi. Сырттағы жұрттың iшiнде, мылтық үнiнен серпiлiп, секiре кейiн шыққан бiрер шалдар болса да, көпшiлiк үш үйдi, сығымдаған шеңгелiнен шығармай тұрған. Ұлықтың үй iшiнен ақырып: "Мылтық атпа! Тоқтат!" деген әмiрiн сыртта анық аңғарған Абай, бар елге қатты айғаймен белгi бердi:

– Сескенбеңдер! Ендi ата алмайды! – деп, жар салды.

Сол арада Ербол, Абылғазы, Дәркембайлардың үндерi саналы ызамен екiленiп, бiрлесе шықты:

– Құлат мынау үйлердi! Жық! Домалат! Ал жұлып, баспанасын! – дестi. Ауыздағы үйдiң сол жақ қанатына барлық ел қаптап кеп, иiн тiресе, жабыла тұра қалды. Бұл қимылдың алдында жүрген көбiнше жатақтар. Солар тобы қалың күшпен еңсере қайрат еткенде, ауыз үйдiң уық-керегесi шықырлай сынды, сығылысып, iшке қарай жапырылды. Қабысып-қабысып барды да, ақыры шарт етiп құлап кеттi.