Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Құнанбай баласы Ыбырайдың жайын бүкіл Семей облысы түгел біледі екен. Оның сөзі, өсиеті жетіп жатқан елдер де көп. Абайдың атын Оразбай алғаш ауызға алғанда қонақта отырған ел жуандары емес, жай момындау ақсақал, бірен-саран бөгде жандар сүйсініп еске алғандай болды. Бірақ Оразбай әңгімені тезінен теріске бұрып жіберді. Әуелі: «Абай ұлықтың теріс хатына ілініп тұр» деп, өздері ұлықшыл, жағымпаз, дәрежеқұмар болыс-төрелерді бір түршіктіріп алды.

- Семейдің оязы кәрін тігіп, шақырту жіберіп, Абайды осында алдырып отыр. Облыс соты көп іспен тергейтін тәрізді. Және, әсіресе, жандарал кеңсесі қатты ашулы, кәрлі дейді Абай басына. Осы жолы Абай мерт болмаса неғылсын! Ертең осы бәріміздің шарай тобымыздың алдында жауап алатын түрі бар деп, жандарал мен ояз кеңсесінің тілмаштары бізге сәлем жолдапты!— деді.

Бұл айтылған сөздеріне қарағанда, Оразбайдың өз басы жау ма, қалыс ағайын ба? Қандайлық көңілмен айтып отырғанын білдірмек емес. Бірақ кейіннен бір-екі айналыс сөзде жуандар ішінде, Абай үшін қынжылатын ажар көрсеткені болмады. Қайта бәрінде де Абай басына, оның абЫрой-атағына қызғаныш ойлаған қыжал бардай. Осыны аңғарып, кейбіреулерінің үшқындаған сөздерін тындап алған соң, Оразбай енді өзінің бетін ашты.

Абайды ақ патшаға қарсы деп те жамандады. Елді мүсыл-маншылық жолынан, ата заңынан аздырушы деп те кінәлады. Қазақ жолымен келіп, өзге жуандар бұл күнге шейін естімеген тың жаланы тағы жапты. Онысы Құнанбай балаларына ортақ болып қалған мұраны Абай өзге туыстарына бермей, тартып алыпты. Қазір сондай зорлық етіп отыр!—деген сөзге сайды.

Осыған жалғастыра Абайды сараң, қарау, дүниеқоңыз етіп те көрсетті. Соның айғағы деп: «Әкесі Құнанбайға ас бермегенін

қайтесің!» деп те салған. Бұл жөнге келгенде, барлық жуандар жамырасып сөйлеп, Абайды бір ауыздан кінәлады.

Қымызға қызып алған Сыбанныңтәкаппар бір төресі қолына домбыра алып тыңқылдатып отырып, бір ауыз өлең де айтып салды:

Сәлем де Ыбырайға, бөлем еді.

Ас беріп Құнекемді елемеді.

Ел жиып ағайыннан алғыс алса,

Аз ғана шығасыдан өле ме еді?—

деп тоқтағанда барлық топ қарқылдасып, мәзденіп кұлісіп қалды.

Бұл төре Абай сияқты Қаракесек Бошанның жиені болатын. «Бөлем» дегенде, соны еске алып айтқаны. Өлеңінің аяғын ұйқастыра алмай, «өлер ме еді» деген сөзді әдейі «өле ме еді» деп айтқаның өзінің ерен тапқырлығындай танытты.

Сол бір олақ сөзін, әсіресе, қатты даурығып айтып, елден бұрын өзі тарқылдап кұлген-ді.

Абайды жамандасу жолында демдері қосылған жуандардың ішінен бір кезде Керей — Рақыш одағайлап шықты.

— Осы әкеден бала артық туа ма?— деп, жұртқа айнала қарап, жауап күткендей.

Көпшілік «әкеден бала аргып тумайды» дегенге бейім сияқты.

Рақыш сол аңғарды түйіп келіп, Оразбайдың ынғайына қарай ықтап отырып, Абайды жамандап кетті.

— Ал, ендеше, осы Абай, кешегі мұнарадай болған, қалың қазаққа бірдей абыройы бар Құнанбайдан өзін «артық тудым» деп отыр ғой. Көзі тірісінде әкеменен жағаласып, жарғыласып өтіп еді. Өлген соң да сол әкенің атақ-даңқы аспасын деп, өзі басып отыр. Ас бермегені сол емес пе!? Ол әкеден қалған мал-мүлікте өзге тең туған туыстың үлкені, кішісі бар біреуіне де берместен қараулық етіп, тағы өзі басып отыр. Осының өзі-ақ ата мен баланың арасында заманның азып, бұзылып бара жатқанын көрсетіп отыр! Көр топырағы жасырынбай жатып, әкесіне азғындық қиянат жасады. Және осыны асқақтықпен істеп отыр!— деді.

Оразбай бұл сөзді іліп әкетті:

— Бәрекелді, дұрыс айтады Рақыш, «Қалың қазақ арасына сөзім жайылып жатыр, мені сынамайды. Мен не істесем де жол болады» деп, елдің ежелгі қарыз-қағидасын бұзады. Жаман жаманшылық етсе, оны тыятын талқы бар. Ал осындай өзі