Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Жандарал сәл ойланып, тоқырап қалды. Тағы бір адым шегіне түсіп, Абайдың бас-аяғын барлап, сүзе қарап өтті. Ол бір сәт қатты ызаланғандай. Басының қасқасыңа дейін қып-қызыл боп кепі... Мына салтанатты шығысында, осынша жүрт алдында әлдеқандай сахаралық киргиз мұнымен қорғанбай, қысылмастан жауаптасады. Жауабы қандай!? Жандарал өзіне белгілі кейбір шағым қағаздарға сүйеніп, «Бұл қыңыр киргизді ұстатып қойса неғылады?» деген ойға да келді.

Бірақ жаңағы сөзіне орай сөз, мінез таппай құр ұстату, мынау топ алдында көрінеу шатақ, өрескелдік болуға да мүмкін. Сондықтан енді қатты зекіп сөйледі.

Тағы да қадалды:

— Сіз немен, кімге қарсы адысасыз?

— Мен жауыздықпең алысамын.

— Сізді неге көп жұрт жамандайды?

— О да ғажап емес... Тірлікте жауыздық көп пе? Жақсылық көп пе? Менің білуімше, жауыздық пен жауыздар көбірек... Ендеше, олардың үні молырдқ болуы да заңды...

Айнала жұрт жым-жырт тынып қалыпты. Оразбай тұрғаң жақ шетте қазақша сыбыс, сыпсың сөз суылдап естідіп тұр. «Жауаптасып қалды ғой!», «Ұлықтың түрі көрлі емесқой!» «Тідге келсе, тәсіл тауып кетер, ме?» дегең, қожырдған күдік сад бен сұрақтарда Молдабай, Абыралы, Жиреншелер айтып тұр.

«Ұрсып тұр ма?», «Тергеп тұр ма?» деп саңыраудай алактап, жаманшылық тілесе де дымы құрып тұрған Оразбай өзіндей орысшаға меңіреу Жиреншеден ентелеп жауап күтеді.

Жандарал Абай қасында әлі қарап, әлі кетпей тұрып алды.

— Сіз солай дейсіз бе?

— Солай деймін, Ваше превосходительство!

— Осы айтқандарыңыздың дұрыстығын сөзбен, іспен бекіте аласыз ба?

— Бекіте аламын деп бек сенемін.

— Ну... көрейік! Менің соңыма еріңіз!- деп, Жандарал бұйыра сөйледі де, ілгері жағалап жүре берді; Абай бар қазақтың қатарынан шығып, салмақпен басып, жандаралдың қасына ерді.

Жай қара қазақ түгіл, тілмаштарға да жандаралдың жаңағы ең соңғы сөзі мен мінезі аңғарылмай қалды.

Абай «алыс» дегеннің жалпы жайын айтып қана қойған жоқ-ты. Дәл осы сәтте сол «алысты» өзі ізденіп те тұрған.

Жандаралдың соңына осындай алыс-тартысқа анық; бекіген бейнемен ерді. Мынау ұлықтың жаңа ең соңғы сәтте не мінезге мінгенін ол де анық танып, аңғара алмай келеді.

Бірақ шапшаң қағысқан сауал, жауапта Абай өзі жандаралды бірнеше реттоқыратқанын енді анық есіне алды. Қандай кәрмен жаза кессе де, бұл ұлықпен ол алысып қалмақ. Ызалы қайсарлыққа нық бекіген байлауы бар, сонымен келеді.

Бойы биіктеп, шоқтығы шығыңқырап, қазіргі Абай тіпті ажар-ланып алған. Қатар тұрған ұлыққа қол қусырған жағымпаз болыстардың қасынан Абай өзі де ұлықша, асқақ басып өпі. Бұл кезде ойда жоқтан Абайға пайдалы өзгеше бір құбылыстар байқалды. Жандаралдың Абайды қандай мінезбен ерткенін әлі аңғарған кісі жоқ болса да, кейінгі болыстар мен билер қастарынан Абай өте бергенде, шегінен оған да құрмет көрсете бастады. Өуелі жан-даралға иіледі де, соның артынан лезде Абайға да қолдарын созып, қошемет қып, ұлық тұтып өткізіп жатыр. Жағына сөйлеп: «Мырза, жолыңыз болсын», «Абырой берсін, мырза» десіп, жалпандайды. Абайда үн жоқ. Бірақ жандарал бұл күйді еріксіз байқады. Өзі ашумен ерткен қазаққа барлық болыстар анық үжен беделді адам-дай қошемет, құрмет көрсетіп жатыр, Абайдың ішінде бұл күйдің бәріне мысқыл бар. Жандарал мұны айдындырамын деп ертті, енді бұдан бар пөлеқор жуандарды айдындырып түрғанын өзі де андымай қалды. Ұлықтардың осылай былыққаны, шатасқаны шын күлкідей.

Жандаралдың қазақ басшысына бар кездескені, осы екі-үш минут бойында жағалай амандасып өтумен тамам болды.

Ол топты айналған бетінде, алғаш келген ізіне қайта түсті де, бөгелместен кете барды. Топтан шыққанда артына таман бұрылып, Абайдың келе жатқанын андап, соған бірер сөз үн қатып бара жатқандай.