Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Осы айтқан сөзіңізге дәлел келтіріңіз! Не сіз көп волостной управительдердің қылмыстарын дәлдеп атап бересіз. Менің көзімді жеткізесіз соған. Немесе айтқан сөздеріңіз сахарада сіздің жүргізіп отырған өсиетіңіз, біздің әкімдердің турасын да таратып отырған жала болса жасырмаймын, мен сізді осы үйден шығарғанда, қасыңызға жандармдарды қосып, түрмеге жөнелтетін боп шығарамын.

Абай әлі де сасқан жоқ. Жандаралға ойлы, салқын көзбен тік қарап тұрды да:

— Мақұл, Ваше превосходительство! Осы шаруаңызды мен қабыл алдым. Жалғыз-ақ, мен қазір ұсталып, тұтқынға алынады екем, сіз мені сол тұтқындау алдында өзіңіз өз аузыңызбен тексеріп, тыңдап өтпек болған екенсіз. Бұныңызды маған көрсеткен рахымыңыз деп санайын. Әлдебір істің байыбына

бармайтын жеңіл чиновникке тапсырмай, өзіңіз біліп, өзіңіз жазаламақ болғаныңызға мен ырзамын. Тек бірақ маған барымды айтқызып, тыңдап шығуңызды өтінемін!— деді.

Абайдың мынау жауап, мынау жүзінен соң жандарал оған бір сәт жалт бұрылып, үзақ ойлана үнсіз тоқтап, қадалып түрды. Сөйтті де бірталай уақыт үнсіз жүріп алды.

Абай қазір Қарамолада шербешнай съезд шақыртып отырған зор-зор дауларды, ел шабуларды, барымтаны, үлкен тынымсыз үрлық сияқты қылмыстарды санап өтті. Бұл ұлықтың Абайды бек білетіні жаңа, алғаш кездескен жердің өзінде көрінді. Әрине, ол ең алдымен Оразбайлардың жалақор арыздары бойынша біледі. Бірақ ол ғана емес, осы Қарамолаға жүрер алдында кеңсесінен осы сапарда керек болатын қағаздарды жиғызып алып қарағанда, Әлмағамбет әкеп кіргізген көп қағаз да көзіне түскен. Тіпті, көп қолдар қойылған приговорлар бір ауылнай емес, көп ауылнайдың елдері араласып жасаған түтас тілекті аңғартады. Бар қағазда «Ибрагим Құнанбаев» аты қайта-қайта аталады. Оны даланың бұрыннан дағдылы арызы деп әуелде үстірт шолып, сиырып тастамақ еді. Бірақ орысша жақсы өнерлі тілмен жазылған, ашық боп ұқыпты жазылған тілек-арыз жолдары көзін еріксіз тартқан. Сонда Абайды қазақтың ақтағаны былай тұрсын, мұнда переселен крестьяндар түсірген ақтымен қатар Абайдың соңғы жатақтарды қорғаған іс-әрекеті бір жерден шығып отыр. Бұл жай осылай жүрер алдында жандаралды Абай жөнінде нық тоқыратып, қатты ойландырып қалған. Енді Абайды анықтанып, іштегі ой-ниетін түгел білгісі келеді. Бұған кейде сұрақтар беріп, оның ішін ашатын жайларды әдейі сөйлетті.

Абай өз ойын айтып жатыр.

— Қылмыстың бәрі қағаз жүзінде сансыз көп ауыр жүмыстар болғандықтан ояздар тыя алмай, мировой судьялар анық бұзық, жауыз адамдарды жазалай алмай қойды.

Енді, міне, үш-төрт дуанның көп болыстарының арасындағы тартыстар облысты билейтін кенсеге де түсті...

Сіздің өзіңіз ықтиярсыз сол көп арыздарға көңіл бөліп, жаманшылық, жауыздықпен алыспақшы боп, осы араға келіп отырсыз. Қылмыстардың атын санасақ: үрлық, өтірік, куөлік, талан-тараж, кісі өлгіру, үлкен шайқалар жасап, бір елден шығып екінші елге барып, мал талап қайту. Соның ар жағында, өрбір мықты адамдардың сүйеуі, жауызды жаманшылықтан ақтап алатыны, жалған приговор жасау, біреуді өтірікпен жалалау—осы істердің бәрінің үстінде үнемі жүретін пара, заңсыз терісбилік,

көп елді, момын елді жем ету, шығынға батыру. Мінекей, осындай істің бәрін жиып келгенде — жауыздық атанады. Жаманшылық атанады.

«Соны істейгін кім?» десеңіз, көбінше елде отырған малы көп, жігіті көп және керек десе қазыналық печаті, кеңсесі де бар әр болыста отырған атақты әкім адамдар. Ал барлық тынымсыз, шексіз көп жауыздықтар соңында малынан айырылатын, есесіз қалатын, әделет таппайтын көп момын халық болады. «Адал еңбекпен, тыныш тіршілік етемін» деген көп халық, жаңағы мықты жауыздардан ұдайы зорлық көріп, тендік таба алмай, жапа шегеді,— деп сөйледі.

Анық бір облысты басқарған үлкен әкімге алғаш рет бетпе-бет кездесіп қалған соң, Абай «арты не болады?» деп ойлаған жоқ. Халық атынан ұлыққа білдіру ге қажет болған ауыртпалық істер мен мол мұқтаждықтардың бәрін білдірмек болды.