Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Осы айтқан сыны, көпшілік арызы, мұңы сияқты сөздер, жандарал аңғара білсе, Абайдың кіммен жауласатынын да анық ашқандай. Ол өз басын ақтап, я өзінің жауы боп жүрген адамдардың атын да атаған жоқ.

Жандарал Абай сөздерін тындай отырып, бұл адамның «жай бір арыз, приговорларда жүретін, катардағы айлакер емес» екенін аңғарды. Аңғардан сайын Абайға іштей жауығып, жатырқай қарады. Бұл киргиз — жандаралдың сахарада «кездестірем» деп күтпеген адамы. Өзінде «халықтың қамқоры боламын деген, оның сөзін сөйлеп жоқтаушы, алысушы боламын» деген кескін байқалады. Бір кезек жандарал Абайдан іштей үркіп те қалды. «Мынау айтып отырған сөздері әлі «азатшылдық», «халықшылық», «социалистік» ойлармен жалғасатын программа емес пе екен?» деп те сескенді.

Бірақ кейін «ол аталған заттар әлі сахарадан алыс болу керек, мына сияқты қырдың киргизына ондай ойлар жетпеген болу керек. Бұл адам өз көргенінен өзінше теріс, қыңыр ойлар түйіп жүрген бір жапа-жалғыз «оригинал» болар деді. Және сондай көп адамның тәжірибесіз аңғалдығы бойынша кімге қандай сөзді, қалай айтуды білмейтін олақ адвокатсымақ» деп, алғашқы ойын түйді.

Осыдан кейін Абайды тағы да сөйлете түсіп, сырын ашқыза бермекке бекінді.

— Құнанбаев, не себепті сіздің жаңағы маған айтқан сөздеріңіэде жамандаған адамдарыңыздың барлығы біздің сайлап қойған судьялар, волостной управительдер және әр түрлі беделді инабатты адамдар болып шығады? Сіз бұнымен кімді жамандап отырғаныңызды аңғарасыз ба? Біз киргиз даласына таңдап отырып, әкімдер сайлаймыз. Сіз оның бәрін жаман дейсіз, жауыз адамдар дейсіз. Оныңыз менің аңғаруым рас болса, сіздің өзгеден бөлек убеждениеңіз емес пе?— деді.

Абайға салқын қарап, сынап, торып сөйлеп отыр. Бұл сөздің артында «елдегі әкімдер жаман болса, оларды сайлап қойып отырған біз де жаман боламыз ғой! Айтпағың сол ма?» дегендей Абайды айыптауға бейім ажар көрсетті.

Бұл ара — арбасудың анық шетін, қатер жері. Абай айтарын айтты, «ар жағын қорыту, әкімнің өз міндеті» деп ішінен ойлады да, әзімшіл, зорлықшыл ұлықпен бұдан ары шыншылдыққа басып, сыр ашысып сөйлескісі келмеді. Салмақпен қарады да күліп жіберді:

— Ваше превосходительство! Мен ғұмырда бірінші рет сіз сияқты үлкен әкімге кездескендіктен, сіз билеп жүрген сахарадағы шын ауыр халдерді айту қажет қой деп білдім. Шынын айтсам, жаңағы мен айтқан көңілсіз халдер туралы бір мен емес, сұрастырсаңыз, барлық сахараның мол халқы да айтар еді. Сізге кездесуде менің өз басым үшін әделеттен басқа өтінетін еш нәрсем жоқ. Мен әкім боламын дейтін кісі емеспін. Сіз болсаңыз, зор әкімсіз. Қолыңызда көп құдірет күші бар. Жаманшылық, жауыздықты тыямын десеңіз, қолыңыздан көп нәрсе келеді. Ал сізге біздің сахарамыз турасындағы шындық халдің көбі мәлім емес деп білемін. Соның біразын болса да сіз біліп кетсе екен деп әдейі айттым! — деді.

Жандарал бұл сөзді ұнатпады. Қазақтың халқын тек топас жабайлықты білетін, ұлыққа қараңғы қорқынышпен бағыну, табынуды ғана білетін, аса бір тағы ел деп ойлайтын түсінік бар еді. Ол ойының бәріне мынау сахара қазағы Ибрагим Құнанбаев өнеге бойымен сәйлеген сөз, ішкі нәр ойымен түгелдей қарсы ажар танытып отыр. Орысша оқыған адамша сөйлейді. Жандаралдай ұлықтан жасқанбай, ақыл-тәрбиесі тең адамша кеңеседі. Үстіне киген бешпеті де сондай үнамды түсті, қымбат сукнодан тігілген, онысын және қаланың тігіншісі тіккені көрініп тұр. Бұл белгісі де Абайды надан етпей, тең адам еткен үшін жандаралды ыза қыла түседі.

Осы кезде Абайға суық қараған көзін жандарал есік жаққа аударып, қабағын тұйді. Төрге қарсы отырған Абай да бұрылған еді.

Үйге кіріп, есік жанында тік тұрып, тымағын қолтығына қысқан Базаралы мен орта жасты, сұлу сақалды, сыпайы ғана