Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Жоға! Жаңа әншіні ести жатамыз да!— деп, Базаралы домбыраны еріксіз ұстатты.

Абай да Базаралыны қостады.

— Көкбай, бүгін Базекеңнің алдынан алып шыққан шашу — ән болсын!.. Бір сен емес, осы үйдегі өнерпаздың бәрі айтады. Бастай берсеңші!—деді.

Өзге әнші жастар «өнерпаздың бәрі айтады» дегенде Әйгерімге қарасты. Көптен оның әнін естімегендіктен сағынысқандай.

Енді аз уақытта Көкбай ән созып кетті. Сонда Біржан айтқан асыл ән... «Созады Біржан даусын қоңыр қаздай» деп нақыстай берді. Жұрт дәл осы әнді өзге өнерден гөрі сирек айтатын. Көкбай сақтап қалған ән ішіндегі бұның даусына, салмағына, қабілетіне лайық ән осы екен. Жақсы мәнмен сән беріп, әсем айтып шықты.

Базаралы Көкбай тоқтағанда, қатты сергіп, көтеріліп қылғаңдай.

— Па-а деген!— деп, біраз қуана сүйсініп отырды.— Сонау бір жақсы басталған жазда... жарқыраған күндерде келген... болған екен-ау!..— деп барып күрсініп қалды.

Алысқа кеткен шақ та күйзелтеді. Дәурен өтіп, жас жетіп келеді. Ол ғана емес, мына тұста Базаралы Оралбайын ойлап қылғаңдай. Біраз уақыт басын төмен салып, сөніп, сынып қылды.

Осы кезде домбыраны Мұқа алды да, үй ішін тегіс елең ет-кізіп, сергітердей боп, шырқап кетті. Ерекше таза, күшті, мөлдір үн анық әнші өнері келе жатқанын паш етіп тұр. Ол биік бастау соңынан әсемдеп тұрып Абай өлеңі «Айттым сәлем, қаламқасты» созады. Сөз Базаралы көңілін жаңағы кейістен алаң етерлік анық ынтық, ынтызар сөзі. Жалынды назға толы. Әнші үш қыйырмасын айтып тоқтайын деп еді, Базаралы тоқтаттырмады.

— Айт, жаным, айт!.. Бәрін айт!— деп, бір өленді тегіс айтқызды.

Мұқадан соң Әлмағамбетте Абай өлеңі мен әнін созды. Ол — «Көзімнің қарасы». Бәрі де мына қоңыр жүдеу күзден маужыраған мамыр күніне, көңіл күншуағына созылады.

Базаралыға да сезімтал Абай қыуымы ем тауып, сынығын сылап тұрғандай.

— Майдай жағып барады-ау!.. Көңіл жарасын қуғандай! Май сылаудай дәрім ғой мынау?.. Дәрменім ғой!..— деп, Базаралы ынтыға тыңдап отыр.

Ендігі бір кезекте Базаралы өз қолымен домбра ұсынып. Әйгерімге бұрылды.

— Қарағым, осы шер-шеменнің бәрін айтқызып жатқан сенің бір өзің демейін...— дегенде, үйдегілер күлісіп қылды.— Бірақ өзіңнің жынысың ғой мұны айтқызған... Енді сені тыңдамасқа шарам бар ма? Айт, сәулешім!— деп, сонша жақын аға, туыстай еркелетіп айтты.

Әйгерім ду етіп қызарып қалды да, сыпайы күліп жіберді.

— Мен көптен ән айтпай кетіп ем ғой, Базеке!

— Жоқ, Әйкежан! Базаралы айтпағанынды білмейді, айтқаныңды ғана біледі. Айт, айналайын!— деп, тағы да жақсы өтінді.

Аздан соң Әйгерім «Татьяна» әнін айтып жөнелді.

Әлі де сонау бір күндердей барынша сырлы нәзік, терең толқумен айтады екен. Үй іші жым-жырт қатып, ұйып тыңдады. Базаралы Абайдың бұл айтылған өлеңінің бәрін де білмеуші еді. Ол шетке кеткен соң туғандар екен. Қасыңдағы Көкбайдан жабыса сұрап, әр өлеңнің әнінің мәнін, жөнін ұғынып отыр. «Амал жоқ, қыйттым білдірмейді» Әйгерімге де түгел айтқызып шықты. Ешкім бұйырмаса да, бүгінгі кеште Абай достары «е» дескендей тек қана Абай сөздері мен әндерін айтты.

Базаралыға анық үлкен соны сый. Ел жаңғырып, ел өнері түлеп өсіп, жаңарып кеткендей. Ол енді Абайға қарап:

— Япро-ой, қылай өзгерген! Ән мен сөз қылай өзгерген! Сондай сырлы, соншалық жан-тамырымды солқылдатқан қаңдай сөздер!.. Түу!.. - деп, бас шұлғып, үндемей тамашалап барып:— Өлең мен ән ырысын тауыпты-ау, Абай!.. Өнеріңнен айналайын!— деді. Келесі бір кезеңде Мағаш Дәрмен өлеңінің жайын сөз етті:

— Дәрмен Еңлік пен Кебек жайын біраз жерге әкелді ғой, аға! Соны бір тыңдаса болмас па?— деді.

Кәкбай, Ербол да өздерінің көз алдында, осы күзде Абай тапсырған жайды естеріне алып, Дәрменнің дастанын тыңдамаққа бейімделді.

Абай Дәрменді барлап қарап отырып:

— Бітірмесең де бастағаның мақұл екен. Аздап айтып көресің бе?— деді.