Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Е, онда не жақсылық бар деп үміт етейін. Орыстың айдау-матауында жүрген жазалысының бәрі анық бұзықтар болу керек. Ақ патшаның қарғысына ұшыраған телі-тентек. Олардың жолы, өнегесі адамды бұзатын ең азғын жол шығар. Қазақ баласы үлгіні айдаудағы, каторгідегі орыстан алып не жетісер дейсің. Ол түгіл,

діні басқа болғандықтан ақ патшаның өзінен де үлгі алмаймыз, тек күш-құдіретіне ғана бойсұнамыз ғой. Соны ойлап, ол жақтан сен алыс жолын үйреніп келген жоқсың ғой, бізді де неге бір тыңдамайсың деп отырғым жоқ па!— деді.

Базаралы шешілгісі келмей, мысқылмен күлді де:

— Сөйтіп, айдалып барғанның бәрі кісі өлтіріп, керуен талағандар дейсің ғой.

— Орысты айтам!— деп, Оразбай күле түсіп жалтара берді.

— Е, орыста өз Құнанбай, Тәкежан, Оразбайынан қуғын жеп барған Базаралылар жоқ дейсің бе!?

— Бәрібір ондайлар болса да, солардың жолы сенің жолың емес, неғыласын,—деп, Оразбай Базаралының алдын кесе сөйледі.

Базаралы өзі көріп-білген сан өнерлі, оқымысты, әділет жолында алысқан орыстарды және адал тартыс жолында жазаға ілінген сан орыс кедейін еске алса да, бұл жерде сөз шығын қып айтқысы келмеді.

Тек, тамсанып ап, мойнын Әріпке бұрын, оқыс байлау етті:

— Бәрінен де өзіңдікі жөн. Тек, әніңді ғана салшы, жігіт!— деді.

Тобықтымен үнемі бақ бәсекесі болып жүретін көрші Сыбан

бар. Оның ішінде Жанкөбек, Салпы дейтін рулары Тобықтының Олжай, Ырғызбайындай аталы, асқақ жер. Содан шыққан Әріптің Тобықты ішіндегі Құнанбай тұқымымен алыстан арбасарлық өштігі, бәсекесі болады. Жас шағында қалада орысша оқыған, бұл кезде ел мырзасы болып, ән түзейтін, өлең жазатын сылқым, серілеу жігіттің өзі осы. Ол бағанадан Оразбай, Жиренше мәжілісінде Тобықтының мынау адамдарының әр түрлі аужайын бұлжытпай бағып, барлап отырған.

Базаралы олардың Әріп үшін қызықты болған сыр сөздерін ұзақ өрістетпей, оқыс бұрып салды. Барлық жайды танып отырған жүйрік жігіт енді ойнақыланып, күліп жіберді. Сөйте сала, домбырасын безілдетіп кетті. Сырт қарағанда ол қабілетті жиынның келелі бір кеңесін бұзып кеткендей болды. Шырық бұзғандай.

Бірақ айтып кеткен өлеңі шешендікпен төгіле бастағанда-ақ айлалы ақынның осы мәжіліс үшін Оразбайша әрекет етіп отырғаны байқалды. Қызара балқыған алмас жүзді жігіт аумас көзін Базаралыға қадап отыр. Жарым кеудесін сырлы домбырасымен қоса сый қонаққа бұрып ап, әндете түсіп, соқтырып кетті:

Шығып ең амандасып келмес белге,

Оралып өнеріңмен қайттың елге.

Тілеген ел дұғасы жібермеді,

Айналып аққу құстай қондың көлге,-

дей жөнелгенде, Оразбай, Жиреншелер желіге қостады. «Уә, солай!», «Соқ солай!», «Бас осылай, бас!», «Бәрекелді!» десіп жатты. Құлақ қақпай, сілтідей тынған жиын ортасында ақты-бозды төкпе ақын домбыраны сирек қағып, жосып отыр:

Жасында шепті бұздың жаудан қашпай,

Ер-ақ болып өсіп ең, адам аспай.

Балағаз, Базаралы қатар шықтың

Бірігіп тұлпар аттай, тізеңді ашпай!

Ер едің тұлпар кетпес тақымыңнан,

Қатты қайсар кетіп ең ақылыңнан;

Тірі сынап секілді жұрт қозғалды,

Кім опа көрер дейсің жақынынан?!

Мұзбалақ қыран едің бұлғын ілген,

Көргеп құрбың сағынды ойнап, күлген.

Жаманды атылса да, кім жоқтайды,

Ердікі қиын екен халық білген.

Бар еді кей мінезің жел ескендей!

Әр ісің аңыз еді, ел көшкендей!

Тұлпар ең арда күрең жауға түскен

Үстіне сегіз жігіт мінгескендей...

Қорықпаушы ең кездесем деп киесіне,

Жауыңның қызықпадың түйесіне,

Жасыңда үйірсек деп естіп едім,

Шауыпсың өш айғырдың биесіне,—

деп жіберген жерде Жиренше Оразбайдың санын шымшып, сықылықтап, қызарып, үні өшкенше күліп қалды. Үй ішінде бұл сөзді түсінбеген жан жоқ. Нұрғанымды білетін, Құнанбайға өші-кегі бардың бәрі де дәл осы арада бүркіті түлкі алғандай мәз болысып, жымың қағысты.

Жалғыз Базаралы ғана қатты зекіп, ашулы ажар танытты. Ақынның домбырасын қағып қалып: