Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Базаралының алдынан Құнанбай балаларының шыққаны бұндағы жұрттың бәріне ойда жоқ оқыс істей көрінген. Іштерінен арамза долбарлар ойлап жатса да, Оразбай, Бейсенбілер де дәл мына жерде Базаралыны қарсы алып отырған Абайды кекете алмады. Бұлар Базаралы жөнінде бар Құнанбай тұқымына сенбейтін. Өздері қолынан айдатқан Тәкежан, Ысқақ, Майбасарлар Базаралы келе қалса, «тыныш келеді» деп ойламайды. Оның келгенін тілеу былай тұрсын, осы Оразбайларға жеткен сыбысқа қарағанда, Тәкежан мен Майбасар «Базаралы келді» дегелі жыландай жиырылыпты деп естіген.

Қолында болыстық болып, әмір-құдірет тұрса, ұлыққа «Базаралы қашып келді», «Қашқының мынау» деп көрсетуден де тайынар түрі жоқ. «Әлде де кім білсін, қала ұлығымен бұрыннан ілігі бар, кешегі болыс болған Құнанбайлар көрсетіп те қоймас па екен!» деп Оразбай, Жиренше күдік айтысқан. Ондай қауіптерінің шет жағасын Базаралыға да сездірген. Бұлардың маңына келіп-кеткеннің бәріне бөлек бір хабар таратысқан. «Базаралы бұл келгенде патшалықтың кеңшілігімен ағарып, құтылып келіпті» дескен лақапты әдейі кең жаятын.

Құнанбайлар болса, елде жатып, «келді» дегенді естігенде, шынымен жаман ойласты. Тәкежан, Майбасар, Ысқақ болып

ақылдасып, «қайта көрсету», «қайта ұстатып жіберу» жайын ойласқан. Осы жұмысты орындауды қалаға кетіп бара жатқан Шұбарға тапсырып та көрген. Бірақ Шұбар ағайындарының бұл ойын Абайға келіп айтқанда, ол Шұбардың сөзіне қатты ызаланған болатын.

— Маған айтып келгенше, «қайтеміз» деп арсыз сөзді алға салғанша арам сөйлеген ауыздарына соғып келсең етті! «Солай етіп кеп отырмын» деп маған мәлімдесең нетуші еді!— деп, Шұбардың өзін де кінәлаған. Және сол сырға сәл де болса ойысқаны үшін, әдейі істелген жазадай, Шұбардың өзін де Базаралының алдынан шығуға қосты.

Сонымен бұл келіп отырған топтың өзге Құнанбаймен ортағы жоқ екенін білмек керек. Жаңағы Ерболдың баппен айтқан байыпты сөздері — Абай сәлемі, Мағаштың көз жасы — бәрі де Базаралыға сол бір сырды қапысыз анық түйгізді. Үлкен тостағанмен қарбыта ішкен қаланың қою қымызы енді бойға тарады. Тұманды жеңіл мастықтай қызуға айналды. Сол кезде Базаралы бүгін күн бойы отырыстан өзгеріп, өркештене көтерілді. Бұрынғы дағдысындай кейде суырылып, кейде сапылдап сөйлеп кетті. Кейбір көргенін әңгіме етіп те қояды. Өткір әзіл күлкісін де отырғандарға онды-солды кезек айтып отыр. Бір кезде Әріп ұстап отырған домбыраны одан өз қолымен алып, Көкбайға ұсынып: «Ән салшы!» деп бұйырды.

Көкбай да шабытты ақын< Алғашқы сөзде Базаралыға амандық айтуды өзінің қарызы біліп, жанынан шығара сөйлеп кетті. Тынысы кең, боздағандай зор үні бар Көкбай өз өлеңін ұзақ үнмен шырқап айтып отырды. Жақсы тілеу, дат-құрмет, қуанышты тағзым — бәрі де үлкен сыпайылықпен тәтті айтылған еді. Бір кезде Көкбай Базаралы күйінің ұлық көзінен бүркеулі болуын сездіреді. Патша ұлығы қырына алған кісінің жолы қиын екенін де аңғартады. Бірақ халық қалтқысыз сүйетін ері боп отыр Базаралы. Оны да айтпай отыра алмайды. Осындай ой мен жайларды түйе келіп, өлеңің мағыналы бір ауыз сөзбен токтатты.

Халқыңа абыройың әлі дардай,

Келбетің қырық бұт тартқан қара нардай.

Ішімнен тілеуіңді тілемесем,

Тұрмын ғой жарияға аузым бармай!—

деп түйді. Патшалық жасостарының әрекеттерінен хабары бар Көкбай бұл тұста өзге жұрт түсінбесе де, өзі үшін айта кеткендей

қылып, патшалық цензурасына да тұспал жасады. Көкбай өлеңі мен әсем әндері бағанағы Әріптің айлакер өлеңіндей емес, мәжілісті жақсы жадыратты. Содан ары өзге кіші ақындарға жол бермей, осы отырыстың лайығы сол дегендей боп, Абай өлендерін айтып кетті. Көкбай бұл күнде әншілікті қойып, жазып айтатын ақын боп алса да, қазір бұрынғы дағдысын еске алды. Бар сөзін анық етіп салмақтап, Абайдың «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» деген өлеңін ұзақ айтып еді.

Базаралы алғашқы бір ауыздан-ақ Абай сөзін аңғарып, қатты ден қойып тыңдап отыр.

«Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік,

Ер табылса жарайды, қылсаң сұхбат!»—