Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Бастығы өзіңнен, менен, Тәкежаннан әпер! Ел есесі, ер-азамат, кемпір-шал, жарлы-жакыбай еңбегі кімде кетіп жүрсе,

содан әпер. Адам боп еңбек етші, тым құрыса. Елде кім көп? Жылаған, жоқ-жітік көп. Өзі ұры ұстап, әрі байып, әрі сан сорлыға еселі жауап бермейтін жауыздық көп. Соларға жаза сал...

— Қайтіп саламын сол жазаны?

— Сиязды, сол жауыздарға жаза кесетін сияз ет.

— Е, міне, мұның ақыл, болмаса, тіші, апшымды қуырып, жанымды жағамнан алдың ғой, жөн сілтемей тұрып... Ал енді бар ма? Жаңағы айтқан содыр-сойқандарынды тегіс біліп отырмын, тоқш, енді көрерсің. Оспан болыстық үшін қалтырамавды, гіпгі, орнымнан түссем де, «байғұс қолынан келген қайратын халықтың қас-дұшпанына жұмсап түсіп еді» десін! Бәлем, жуан шөгелді ме!.. Жонынан басып жүріп, ең шонжарларын тандап алып тұрып бір соқтығайын.

Абай Оспанның ендігі жүзіне жылынған шыраймен қарады. Анық қайрат, қимыл көрсетердей.

— Осы айтқаныңды басташы. Сенімен бір туғаным үшін шын бір қуанатын болайыншы. Түссең де адамшылық, азаматтық жолына басып барып түсші!..

— Үндеме... енді, қоя тұр... Сөз бітті!— деп, Оспан Абайдан ендігі ақылды сұрағысы келместең, тұра жөнелді.

ӨКІНІШТЕ

1

Бүгін бір кезде әкесімен ұраңқайда отырғанда Әбіш сахара тіршілігінің мұны таңғалдырған бір жайың сөз қылды.

— Сахарадағы тұрмыс қалаға қарағанда адамды мол бір бейқамдыққа, салғырттыққа тартады-ау. Мұнда жалқау боп кету де оп-оңай. Мен өзім осындай боп барам ба деймін, осы!..

Абай бұған күле қарады;

— Анығында, мұнда еш нәрсе сағатпен, мезгілмен өлшенбейді. Барлық тіршілік мерзімді өлшеуден сырт жатыр, өзімен-өзі. Түйелі көштің жүрісіндей, қоралы қойдың жай жайылуындай, басқаша. Кейде, тіпті, дүниенің бұл бұрышында уақыт тоқталып, «сағат», «сутки» деген өлшеулер дағдыдан, қажеттіктен шығарылып тасталған сияқты. Сахара сағаты бейне бір тоқталып тұрған сияқты.

Әбіш құптай сөйледі:

— Мұнда сағат қана емес, тарихтың өзі де жылжымай, жатып алғандай ғой. Тіпті, ғасырлар бойы осы емес пе?!

Абай бұған орай қырдағы тірлік пен еңбекке басқаша мән бере сөйледі.

— Еңбексіздік туралы айттың. Мал баққан, көшпелі ауылдың тіршілігінде еңбек ұғымы отырықшы қала тірлігіндегі еңбектен басқарақ емес пе? Мысалы, осындағы мал айналасындағы адамдарды алайық. Ол — қойшы, жылқышы, түйеші, күзетші, сауыншы, мал суарушы сияқтылар болса, олардың еңбегі аса көп дер едім. Және сағатпен өлшенбейтін еңбек. Мысалы, қойшы қоймен бірге өріп, қоймен бірге жусайды. Күннің ұзақтығы қанша болса, оның еңбек сағаттары соншалық. Жылқышы, күзетші дегендер де ұзақ уақыт баққан малының қамынан, оған тиісті үнемі ойлайтын сақтықтан, қауіп пен қатерден бір уақыт бос болмайды. Малдың күтіміндегі еңбекте тыным жоқ, үзіліс жоқ, ол — ауыр еңбек. Рас, ерекше жалқаулық, бейнетсіздікте күн кешетін жандар да қыр тұрмысында көп кездеседі. Ал сен демалыста жатқан адам болғандықтан, ол соңғылардың қатарына өзімізді қоспайық. Кел, өзінді аяй тұр, Әбіш!— деп күліп барып, Абай сөзін тоқтатты.

Әбіш пен Абай сан рет кеңес құрып, сахара адамы мен оның ісі туралы неше алуан ойлар толғайтын. Бір кезек бұлар қырдағы

қылмыс жөнінде сөз етісті. Бұған бөгде бір жай себеп болған-ды. Әбіш тағы бір орайда әкесінің үстіне кірсе, Абайдың қарсысында бұл ауылдың адамдарынан бөтен түсті үш кісі отыр екен. Ең төменгі жұпыны киімді, жалаң бас кісіні Әбіш шырамытқандай болды. Ол да мұны танып, ақырын амандық айтты. Қалған екі кісі жоғарырақ орналасқан. Абай сәл үндемей отырып барып, мынау үш адамның жайын айтты. Оның білдіруінше, бұл адамдар арасында тағы да бітпейтін кесір дау бар. Ол — ұрлық дауы. Шеттен келген екі кісі Тарбағатайдағы Мұрын екен. Ал мынау төменгі отырған жігіт — осы ел ішіндегі тынымсыз, қаныпезер қатты ұрының бірі.