Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

ата-тегімен көріп келе жатқан қорлық, теңсіздік. Ал бойына біткенін алсаң, сол Мыңжасар осы жүрген көп қазағыңнан әрі ақылды, әрі намыскер және қайсар да өжет! Өзі жоқшылықтан шықпаған атаның баласы. Ұры болмаса, сол ата-анасындай бай үйінің босағасында шіріген малшы-малай болар еді. Оған намыскерлігі жібермейді. Өйткені біздің сахара тұрмысында жалшылық ауыр еңбек қана емес. Бір жағынан, адамдық сыпатқа ауыр соққы, қорлық. Соған көкірегінде оты бар намыскер кедейдің көбі шыдамайтынын күнде көріп жүрмін. Бірақ аштық пен жоқшылық тірлік қамын іздетеді.

Мыңжасар — тепсе темір үзетін қайраты бар адам. Жатыпішер жалқау да емес. Айлық жол Мұрынға, сонау Тарбағатайға жапа-жалғыз, аш бөрідей күндіз-түн жортып бару, арып-ашу, шаршап-шалдығу, қауіп-қатер кешу, мал алып қайту оңай демеңіз! Қалайда, ол еріншектің ісі емес. Ол — қажырлы қайраттың ісі. Осы адамға қайда барып кәсіп ет, күн көр дейсіз? Фабрик-завод, егін-дүкен мұнда жоқ. Азамат қайрат жұмсарға мал менен малайтықтан бөтен тұяқ ілінер бұдыр жоқ. Арқасынан қысқан аштық, жоқшылық анау.

Осымен бүгінгі қазақтың дәл осы күнгі көшпелі, баянсыз, ырыссыз, надан тірлігі қазіргі көп нәсілін ықтиярсыз қылмысқа айдап отырғаны бар. Қаланың тәкаппар чиновниктерінен, ойсыз, етек асты адвокаттарынан осы қазақ халқын қатты айыпттаған бір сөздерді әлденеше рет есіттім. «Он, киргиз — конокрад», «киргизға не керек, карапчить керек», «киргиз — барантич» дейді. Осыған, тіпті, жандарал, корпус кеңселеріне дейін ойланбастан шын сенеді. Себебін де бір-бір ойлай ма екен? Сол өздері билеп отырған сахараның ауыр шындығын сәт уақыт, сәл ғана ұғынайын дей ме екен?.. Бірде-бір қам жеу түгіл, шындығын білуге де тырыспайды. Тіпті, шындап, сынап ойланса қылмысты мен бұзыққа тек қазақ сахарасы ғана толы ма? Шаһарлы, өнерлі деген патшалықтардың бәрінде көпте не көп? Тұтқын орны — түрме мен каторгадан көп не бар? Солар толы қылмыстылар екен.

Әрине, патаіаға қарсы алысқан асыл қауымды былай қояйын. Ал ұры-қары аз ба? Соның көбі, анық ойлап келсең, тағы да әр алуан Мыңжасарлар емес пе? Бәрі де әділетсіз езгіден, өмір өгейлігінен Мыңжасар боп жүрген жоқ па? Ал патшалар мен әкімдерді алсақ, өмір-тірлік қор етіп жүрген нелер жігерлі жандарды тек қана кінәлау мен жазалауды біледі. Сол қылмыстың себебі не? Оны ұғынайын деген ұлық та жоқ, заң да жоқ!

Ал мынау Ломброзоның ғылым атынан осыны айтқанына мен, тіпті, әсіресе, ашуланам. Тоңмойын төрелер айтса бірсәрі. Ғылым атынан тағылым айтады десе, топастыққа топастық, жауыздыққа жамандық қоса түскені несі ?!—деді.

Әбіш Абай сөйлеп отырғанда, әлденеше түрлі, асығыс қызу өзгеріске түсіп келген еді. Ол біресе қымызын жерге қойып, біресе қайта жұлып алып, жиі қозғалақтап қалған-ды. Сөйтіп, өзінің ойнақы қимыл әрекетін енді бір өткір әзілмен аяқтады.

— Бүгін осы жайлауда, Өскенбаевтың аулында Ломброзо ең ауыр, ең дәлелді соққыны алды. Оған қарсы шығып құлатқандар; қазақтың ақыны — Ибрагим Құнанбаев, қазақтың тынымсыз ұрысы — Мыңжасар!— деді.

Абай баласының еркін қалжыңдап, соншалық іркілмей әзіл айтуына сүйсініп, арқасынан қақты. Құшақтай қысып та қойды.

Әбіш ауылда еңбексіз отыруды өзі үшін ауыр көреді. Абай мұны біліп жүр еді. Енді Дәрменмен ақылдасып, Әбішке біраз сейіл құрып, сапар жүріп қайтуды мәслихат етті. Онысы «Қоңырәулие» деген, Шыңғыс сыртындағы бір қызық үңгірге барып, соны көріп қайту жайы.

Әбдірахман жол жүрер алдында Абайдың үстіне кіріп, қасынан қымыз ішіп, жеңіл шапан, қазақша тымақ киген қалпында енді жүруге бейімделіп отыр.

Баласының жүзіне анық ата мейірімен қараған Абай көз алмай, қадалып қалған еді. Ішінде осы баласы үшін мақтан еткен қуаныш және шүкірлік бар. Бір кездегі өз сөзі есіне түседі.

«Баламды медресеге «біл» деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім»,—