Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Қайдағы алыс ел Мұрынға барып, бір айғыр үйірі жылқыны тұтас қуып келген айыпкер осы. Сонау алыстан ай бойы жүріп, сұрау салып зорға дегенде ақ адал малының сорабын тауып отырған жолаушылар мыналар. Мұның бірі — бурыл сақалды, кішілеу шегір көзді, ер мұрынды салмақты адам. Екіншісі — сорайған ат жақты, көселеу келген, өткір жүзді, ұзын бойлы қара жігіт.

Олардың айтуынша, дәл осы отырған ұры — исі Арғын, Наймандағы ең бір барып тұрған қаныпезер баукеспенің өзі. Және екі ел арасын бір осының кеселі сан рет барымтаға түсіріп, шарпыстырып жүр... Тарбағатайдағы Мұрынды, соңғы бес жылдың ішінде үш рет қан қақсатқан. «Осындай иттерге тоқтау болмаса, біз ертең елімізге айтып барайық. Тобықтының бұзақысына тыйым жоқ. Жалғыз айла, тек қолдасып жылқы алысып, ел шабысқан екен деп. Болмайтын болса, мынадағы малымызды әперіңіз. Мұндайға тыйым салатын сіз ғой, Абай. Арыла келіп отырғанымыз да бір сіздің басыңыз! Болмаса, езге көп жуан, мықты дегенді аралап өттік. Алдарына мүңымызды шағып, арылып болдық. Тобықтының мынау сықылды сайтанына тыйым салып, ем табылар деген кісіні көрмедім» деп, Абайға шегір шал мен шешен жігіт кезектеп отырып, қатты салмақ салған. Әбіш келер алдында жаңағы сөздерден әрі ұялып қысылған, әрі ызаланып ширыққан Абай ұрыға қатты қысым сөздер айтты. Енді бұл үйдегі барлық жайды Әбішке ұғындырған соң, Абай біраз тоқтап, қарсы алдындағы кесек денелі ұрыға көп қадалып қарады. Бір уақыт сәл мысқылдап күліп қойып, Әбішке бұрылды:

— Қарашы! Тағдырдың ызалы мазағындай бұл тынымсыз ұрының аты да ары бар адам баласына мысқыл сияқты. Мұның аты — Мыңжасар! Не деген сорлы ата-ана қойғаң масқаралық ат! Өлмесе екен деп тіледі ғой! Сондағы адал, қасиетті тілек неменеге

айналған? Оң тілектің сұмдық масқара тілекке айналғаны адам қауымына бір қорлық жаза ғой!— деді.

Өткен қыста осы Мыңжасар тағы бір жазықсыз ауылдарды қан кақсатқан екен. Бірақ ұрлаған малын мұның қорасынан суырып алып отырып, қазіргі болыс Оспан мынаны ондырмай жазалапты. Өлімші ғып сабап, есінен танған күйінде, бір түн бойы далаға жалаңаш тастаған. Сонда не аурулы болар немесе өліп қалар деп бірде-бір кісі аямапты.

Абай Найманның дауына билігін айтып қойған еді. Қазір Баймағамбет бастаған үш кісіні Мұрындармен бірге жіберді. Мыңжасардан мал алып беріп, жөнелтуге жұмсады. Үнсіз безеріп, Абайға шынын айтпай, өтірікке сол арада он рет жанын беріп, «құдай», «құран» деген Мыңжасар енді үйден шықты. Мұрындар да бағана келгеннен бері ішіп отырған қымыздарын тауысып, Баймағамбетпен ілесе шыққан-ды.

Мыңжасар кеткеннен кейін Абай үйіне Әбіш қайта кірді. Бұл кезде Абайдың қасында өзге жас достардыңда бәрі жиын екен. Қымыз ішіп, қыза түсіп, әзілдесіп отырған топ. Осы кезде Әбіштің есіне Ломброзо түскен еді. Абай Әбіштен сол туралы

сұрады.

— Ломброзо кім, ол не дейді?

Әбіш осыдан соң Ломброзоның орынсыз бір оқшау ойларын таратып айтып берді. Ол: «Қылмысты адам тумысынан сол жаманшылыққа бейім боп туады» дейді екен. Дүние жүзіндегі бар елдің бұзақы, қаныпезерлерінің бас бітімінде, дене жаралысында сол бұзықтығы айқын көрініп тұрады-мыс. Қысқасы, ол адамдар туғанда жауыз, бұзық болатын болашағы бірге туады-мыс. Тәрбиесі, өскен ортасы, бастан кешіретін ауыр-жеңіл тіршілік жағдайлары есеп емес... Сөйтіп, бұзық боп тумақ та, бұзық боп өмір кешпек. Айнымай, өзгермей, жауыз боп өте бермек» деді.

Баласы Ломброзо оқуын осылай баян еткенде, Абай анық теріс көріп, үнсіз ғана бас шайқады. Әбіш оның ойын сұрады.

Біразда Абай жауап қатты:

— Менің білуімше, сол Ломброзо теріс айтады. Және тек қана пікір айтып отырған жоқ. Ғалым басыменен киянат пікір айтып отыр. Өзгені қояйын, тек бағана өзім жаза кескен Мыңжасарды да мен мына Ломброзоның жаласынан ақтаймын!—деді.

Үй іші қозғалып, қызық бір сөздер күткендей болды. Абай сөйлеп кетті:

— Мыңжасарға жаманшылық істетіп жүрген оның туысы емес. Түп себебін айтсам — жоқшылык. Оның үстіне. ауыл-аймақ.