Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Дәмежанның өзі құйып отырған қаймақты қоңыр шайын жадырап іше отырып, Абай Сейілден оның қазіргі әрекеті, қысқы кәсібі, күнкөрісі қандай болып жатқанын сұрап еді. Сейіл әуелі қысқа қайырып жауап қатты.

– Қайық тоқтаған соң өзіңіз білетін жазғы кәсіп қалды ғой! Содан онда-мұнда түртіне жүріп, енді мына қыс түсіп, қар бекігелі забойға кірген ем, сондамын! – деді.

Ондағы жұмысы не екенін Абай және де сұраған.

Сейіл Қасен қасапшының забойында қой сояды екен. Дәмежан да өзінің баласы Жұмаштың сол забойда тері жайып, болымсыз тиын-тебен тауып жүргенін айтты. Осыдан сөз басталып, қасапшы Қасеннің Сейіл, Жұмаш сияқты қала жатағына бұл кезде істетіп жүрген жұмыстары туралы, көрсететін неше алуан қиыншылығы, қыры, қорлығы туралы әңгіме басталды.

Сейіл мен Жұмаш бүгін забойда болған масқара бір жайды бас шайқап, қабақ түйіп, таңдай қаға, түңіліп отырып, айтысып еді. Күйеуі обадан өлген, үш бірдей жас баласы бар Шәрипа дейтін орта жасты әйел, күзден бері аштыққа ұшырап, өлермен боп жүреді екен. Сол забойға барып, Қасеннің довернайы боп жүрген қырсық саудагер Отарбайға жалданады, ішек-қарын аршиды. Таңертеңнен, таң білінер-білінбестен барып, ел орнына отыра зорға қайтқанда, күні бойы істейтіні тек ішек аршу. Бел жазбай, нәр татпай, тыным таппай иіс-қоңыс арасында істегенде сол Отарбай ант атқанның беретіні бес тиын жарым екен. Қаланың басжатағы осындай кезде бірнеше байға, баяғы ауылдағы кедей-кепшікше, сорпа-су үшін де жұмыс істейді емес пе! Қайдағы аш-жалаңаш, арық-тұрық ер мен әйелді қасаптың кезінде Қасен осы басжатақтан жияды. Күйзеліп отырған үйлерді әдейі кісілерін жіберіп, аралатып, еркегін, әйелін, баласын, кәрісін, жас демей, алжыған демей алғызады да, жалғыз "шет копейкеге" дейін бұлдап, өте арзанға жалдайды.

– Істеген еңбекке қарағанда бәрімізге де беретіні еңбектің ақысы емес, мазақ! – деп, Сейіл Қасен мінездерінің шетін бастады. Содан әрі Дәмежан, Жұмаш, Сейіл үшеуі кезектеп қасап үстінде осы басжатақтың кедейі көріп жатқан талай қорлықты айтты. Соның бәрінен өткен бір масқараны жаңағы Шәрипа деген әйел Сейіл мен Жұмаштың көзінше бүгін көріпті.

Кешкі жұмыс біте бергенде, қақпаның аузында Отарбай мен тағы бір ожар, дәу қара Қоңқай деген жігіт тұрып алып, "ішек-қарын аршыған әйелдер май ұрлайды" деген пәлені шығарыпты. Өздері ішіп алған, қызу, қылжақ-мазақ керек. Сонымен, "қойдың шарбысын ұрлайсыңдар" деп әлек салады. Өзге, ет десе, құйрық десе, ол жаласы дарымайды. Өйткені ондай кесек нәрселер болымсыз лыпа киген бала-шағаның, кемпір-шалдың бойынан оңай көрінеді ғой. Ал шарбыны әдейі шатақ, мазақ үшін ойлап шығарған. Және қасаптың қалың кезі енді басталып келеді, осы шақта шошынып жүрсін дегені болу керек.

Бір топ әйелдің алдында келе жатқан Шәрипаның өңі ақшыл, ажары тәуір болатын. Соны жаңағы Отарбай мен Қоңқай "шешін" деп әурелейді. Әйел сыртқы жыртық шапанын шешеді. Одан кейін, ақыры бұйырып кемзалын шештіреді. Бойынан ешнәрсе таппайды. Соған қарамай, "денең толық", "етіңе орап алған шарбы бар, талай майды әкетіп барасың!" деп етегін ашпақ, абыройын төкпек. Артында тіреліп тұрған көп әйел мен еркектің көзінше өлердей қорлап, масқараламақ болады.

Соған шыдай алмай күйген әйел, Отарбайдың бетіне түкіріп жіберіп, жетім балаларын айтып, зарлап қоя береді. Көйлегін сыпыра бастаған Қоңқайды жақтан тартып жібереді.

Сол-ақ екен, қолақпандай екі еркек ұялмастан жабылып, жаңағы бейшара ана, жесір әйелді қар үстіне жалаңаш етін ашып жығып, тепкілеп ұра бастайды. Соған шыдай алмаған Сейіл Қоңқайды және Отарбайды қоса боқтап тұрып, төбелеске түседі де, анау қор болған әйелді арашалайды. Басқа бар әйел атаулы шулап, жылап қоя беріп, шағым айтады. "Бұлардың істеп жүрген қорлығы мен мазағында шек жоқ" деп, жаңағы екеуін жаны күйген әйелдер жұдырықтап, тепкілеп, сабап кетеді.