Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай бұл күнді күні бойы және осы түнді де оңашада, жапа-жалғыз қайғыда, ауыр қасірет тебіренткен күйде толас таппай өткізді. Біресе зор кеудені сілкінте, қалтырата шыққан ыстық жалын күрсіну естіледі. Бірде сыбырлап, әлденені сөйлеп кетеді. Қапалық сөздерді жиі-жиі сыбырлап, асығып айтып-айтып кетеді. Оқта-текте бар зар шерінің қайырмасындай етіп, алыстағы асыл баласының атын соншалық ынтызарлықпен қатты сыбырлап атай береді. "Әбішім", "Әбіш", "Әбіштайым менің" – деп қалады.

Шошыған ата көңілі тынымсыз. Таң алдында жалғыз өзі аласұрғандай әлекте отырған халінде, ендігі көңіл жалыны әлдеқандай бір сөздерге оралады. Қатар жолды күйге қайтады. Бұл сәтте де шерден туған қасірет өлеңі оралып, құралады. Ол күрсінуден, жалынудан... шарасыз сенделуден туған күй... Сөзбен шыққан жан жалыны. Жүректен атылған, сол жүректің ыстық қаны. Бусанып, толқып аға берген ыстық қандай сөздер құралып жатыр. Оған ақыл, сана басшы да емес, қазы да емес.

Я, құдай, бере гөр,

Тілеген тілекті!

Қорқытпай орнықтыр,

Шошыған жүректі.

Шын жүрек елжіреп,

Алладан тілеймін,

Шын қалқам осы күн,

Болып тұр керекті.

Жүрегім суылдап,

Сүйегім шымырлап,

Талмастан тілеймін,

Құпия сыбырлап!.. –

деген әлденеше шер, зар толқып-толқып ашыла түскендей болады.

Қандай сөзбен, не айтып жатқанын да Абай түгел андап жатқан жоқ. Әйтеуір тынымсыз да толассыз бір қауіп, шошыған жүректі қатал тұяқпен қатты сығымдап алған. Шеңгелдеп қысып, сәт сайын зәр-зарын төктіреді. Қанша жазғанын, нелер айтқанын, кеудеге сыймас қанша шер тілінің қағазға түспей қалғанын Абай аңдай алмайды. Бірақ Әбіштің жайын ойласа, осылайша оңаша, құпия сыбырлап, күйлі шер шертпеске шарасы жоқ. Бұдан былай да ендігі өмір күйіндей көңіл күйі, қайғылы көй-гөйі осы түннің осы жырларынан басталардай.

Арада бір-ақ жұма өткен соң Әбіштің телеграмы бойынша Мағаш әзірленіп болды да, қасына Майқан дейтін тату құрбысын ертіп және Әбіш жақсы көретін оның елдегі қызықты досы Өтегелдіні алып, Семейден Алматыға аттанды.

Абай, Кәкітай, Дәрмен үшеуі бұл жүргіншілердің қалталарына өз қолдарымен жазған зар хатын, өлең хаттарын салып, бірге жөнелтті. Өздері енді Әбіш пен Мағаштың хабарлары мүлде оңдалғанша Семейден кетпейтін болып, қалаға ұзаққа жайласып, орналасып қалды.

3

Жеңіл кәшаба шананың артқы орнында Абай мен Дәрмен, козлада – Баймағамбет. Жүрдек қоңыр ат басжатақтың көшелерімен кеш батар шақта соқтырып, қатты жүріп келе жатты. Аттың тағалы тұяғы мен шананың табаны тиген қар шықырлап, сықырлай түседі. Шыныланған қалың қар. Ызғырықтап соққан кешкі аяз сақал, мұртқа қырау тұрғызады. Кірпіктерді жабыстырған салқын мұздақ та білінеді. Осы белгінің бәрі де Семейдің қысы мейлінше түскенін сездіреді.

Ар жақтан Ертістің үстімен өткен Абайлар соңғы бір сағат бойында бер жақтың көп жерін аралап шықты. Әуелі Құмаштың қақпасына кеп тоқтап еді. Абай өзі шанадан түспей, үйге Дәрменді жіберіп, осы адреске келген хат-хабардың бар-жоғын білгізді. Көптен күткен Алматы хабары – Мағаштың хаты келмепті.

Бер жақта бұл үйден басқа Абай мен оның бала, іні, туғандары түсіп жүретін қазақ үйлері көп еді. Соның бәрін де қазір бұлар кеш батқанша жіті жүріп, аралап шықты. Жүріс себебі біреу ғана. Ортажатақ, басжатақтағы бірнеше үйді аралап өтіп, жоғарыда, базар сыртындағы бір таныс үйге де соққан еді. Ешбір адреске келген хат-хабар жоқ.

Бірнеше күннен бері осы жайдан қатты мазасызданған Абай, енді қазақ үйлерін арылтып шықты. Көңілдегі күдік пен күптілік аса түсті. Үнсіз жүзінде уайым белгісін танытып, қабағы да салбырай береді. Базар сыртындағы екі қабат қоңыр үйдің қақпасынан Дәрмен құр қол шыққанда, Абай енді Баймағамбетке асыға сөйлеп, тағы бір жайды атады. Онысы Слободканың төменгі қайық аузы жағында, жотада болатын.