Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Сондай кездің бірінде, әнеугүні Дәркембай үйінен аттанатын шақта Базаралы айтқан Әзімбай, Шұбар мінездерін ақын еске алған еді. Олар Базаралының айтуынша жиылады, топ қасқырдай бастарын бір араға түйістіріп тұрып, қан құмар тұмсықтарын "е" дескендей бір сәтте, тегіс аспанға көтеріп, ұли жөнеледі. Сол ұлу, шулау үстінде кезекті шабуылына кезеніп, әзірленеді де, қар боратып, екпіндете жосып, ойда жатқан момын қойлар қотанына құйындата соқтығады. Қанды шабуылын жасайды. Мыналар да сондай ұялас, қанды ауыз, дәніккен бөрілер. Алыстан жемін аңдап алып, бас қосқанда анттасып, баталасып, бірін-бірі қайрайды. Жауыздыққа, жаулыққа баталасады. Жазығы жоқ жақынды, жалғыз бен жалқыны жем етуге анттасады. Сол үшін өздеріндей бүліктен, бұзықтан көмек жияды. Біреуді еліктіріп алады, біреуді қорқытып ертеді. Тағы бір Әбділдә тәрізді, амалсыз болса да пәле тілеп сатылған биді "аттың сауыры", "түйенің өркешіне" арын айырбастатып, сатып алады.

Осылар жайын ащы бір ызамен еске алғанда, Абай көз алдына Базаралыны келтірді. Оның әрі жазықсыз, әрі таза, соның үстіне сыншы, ойшыл қабілетті жүзін көре отырып, ызалы жолдар тізген еді.

Антпенен тарқайды, Жиылса кеңеске. Ор қазып байқайды, Туа жау емеске!.. ...Аз адам шаршайды, Ебіне көнбеске. Басы ыңғай қайқайды, Амал жоқ өлмеске!

Осы жолдарды тере отырғанда Абайдың көз алдына жаңағы ұялас топ қасқырдың ұлуға бейімдеп, бір сәтте тұмсық көтерісіп, бас қайқайтқан қалыптары елестеді.

Бұл өлең Дәрмен үйінде домбырада, Мағаш пен Кәкітай қолында көшіруде, Кішкене молда оқытып жатқан балалардың қолында, бөлек қағаздарға жазылып жатталуда болатын. Жеміт болыс, тойымсыз айлакер, сұрқия мінезді Әзімбайдай жауыздар туралы Абай айтқан аса ащы мысқыл, атақты өлең де осы күндерде Ақшоқыда, жаңағыдай бір сәт күндерінде туған. Ол мысқыл, ажуа, ызалы шебердің тілі мен жүрегінен мынадай кестемен жадырай тараған-ды.

Қайтсе жеңіл болады жұрт билемек?

Жұрты сүйген нәрсені о да сүймек!

Ішің берік боп, нәпсіге тыю салып,

Паңсымай, жайдақсымай ірі жүрмек.

Кісімсі қайда жүрсең олжаға тоқ,

Шоқыма халық көзінше қарғаша боқ!

Жұрт бала, ешнәрсесін тартып алма,

Білдіртпей еппен алсаң залалы жоқ! –

деп тұрып, парамен байыған Тәкежанды, бұл күнде әке жолына түсіп ап, үш жерге қыстау салып, қатты байып бара жатқан Әзімбай болысты да еске алып отыр. Өз болыстығын айлалы, шеберлікпен қу парақорлыққа жұмсаған Шұбарды да еске алған. Сондай атқамінер, жуан бел болыс әкімдердің талайының мінезінен қорытып кеп тудырған өлең, ызалы мысқыл жамбысындай шықты.

Бұл өлең, жыр да Ақшоқыдай еңбек аулында туып, сан рет көшіріліп жатталып, домбыраға, әнге түсіп айтылып жатқан шақ еді.

Міне, дәл осындай өзгеше өнімі бар, жемісі мол қоңыр күзде, тағы бір шаңқай түсте, ойда жоқ, өзгеше суық хабар жетті. Қаладан қос аттап шапқылап Баймағамбет кепті. Ол өз үйіне соқпастан, бірде-бір жанмен тіл қатысып сөйлеспестен, асығып, аптығып кеп, Абайдың үстіне кірген. Бұның осылай дағдыдан тыс келгенін сырт ажарынан аңдаған Әйгерім, Мағаш, Кәкітайлар Абайдың үстіне үнсіз ғана кіріскен еді.

Баймағамбет Абайдың алдына кеп жүгініп отыра бере, амандасуға, сөйлесуге келмес бұрын, қойнынан алақандай қағаз суырды да, ұсына берді. Бұл телеграмма Алматыдан, Әбіштен келген хабар еді.

– Әбіштен тіліграм!

– Өзінен бе?

– Не депті?! – дескен үзік-үзік күдікті сұрақтар кеудеден күбір-сыбырдай әлсіз шығады.