Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ауру Базаралы бұрынғыдай емес, жалындап айғайын салып шыға алмай отыр. Бірақ торға түскендей бір жағы ауру, бір жағы жау, қамауда тұрса да, Әбдіні "қара" деп айтпапты. Себебі, көзі жетеді, ол ұры емес. Ал жуанның зорлығы мен зомбылығына шек бар ма? "Ақтасаң, жаныңды бер" – дейді. Оған Базаралы: "Жанымды текке бермеймін, әрі ақ деймін, ақтығының себебіне жанымды беріп жалынбаймын. Өлсем де осыныммен кетемін, былығыңа бас имеймін" дейді. Онысына қоймай, Шұбар мен Әзімбай екеуі қосылып, қасына бес кісі Ырғызбайдың содырларын ерте келіп, тағы әбігер жасайды.

Сонда Базаралы: "Мен Әбдіні ақ деймін де, сонымда тұрамын. Ал сол Әбдіні анық "қара" дегенге "көзім жетті, күмәным жоқ десе, жасы пайғамбардың жасына жетті ғой, анау Тәкежан өзі жанын берсін де, Әбдіні де, мені де қоса өлтірсін!" депті.

Бұнысы Базаралының өзіне сай мінезі еді. Әрі ақылы кемел, әрі және ерлігі батыл байлауы болатын. Осыдан соң, Базаралының айтуынша, жол мен жүйеден жеңілсе де, жуан Ырғызбай сотқарлары тоқтамапты. Жақында, осыдан он шақты күн бұрын Шыңғыстың бөктерінде, Тәкежан аулына бар Ырғызбайдың Әзімбай, Шұбар бастаған ақ сақал, қара сақалы жиылып, баталасып аттанысып-ты. Айтысқандары: "Базаралыға қыласыны қыламыз, үйелменімен өртейміз. Ара түсетін ағайыны болмасын. Кімде-кім Жігітек баласынан оған болысам десе, бүгін тағы анттасып, баталасқан бойымызша, сол қорған болам деген Жігітекті, тағы басқа жекжатты түгелімен соямыз!" – депті.

Топтарын тағы да күшейтіп, Базаралыға зіл-зәрін батыра түсу үшін Жігітектен шыққан пәле басы Әбділдә деген биді ат беріп, ас беріп, қасына ертіп апты. Ол соңғы кезде малы індетке ұшырап, қыстың жұтына ілініп, кедейлеу тартып жүрген. Өзі белгілі алаяқ, алдамшы, "қужауырын Әбділдә" деп аталатын пәлеқор бидің бірі болатын. Бүгінгі алымын "кедей боп қалдым" деп зарлай түсіп, ардан аттап ала жүретін осы би жаңағы анттасқан топтың ішінде бопты. Бұл жайды айтып келіп, Базаралы қысылмаса да күйінеді.

Абайдың есінде болсын деп білдірумен бірге, өзі кешірген өмірге ащы бір мысқылын айтты.

– Өлейін десең, көрге де жібергісі келмейді. Онда кетсе, Базаралы аман кетіп, жетісіп кетер ме екен деп, тағы қызғанады. Соны ойлап, мыналар кем қойса көріме шеңгел тастайын деп отыр-ау деймін! Ал тағы тұрып қалдым. Сенің жыныңды келтіре түсу үшін, көзіңе қанды сүйел боп басыла түсу үшін, "ал өлмедім!", "көнбедім!" деген боп жүріп жатқан күйім бар! –деп, көзін қысты. Үлкен бір саналы, ерлік қалпымен қарады. Абай күтпеген сәтте, баяғыдағы бір өр мінезіне басып, ескісін еске түсіріп, сылқ-сылқ күлді. Осы тұста, жаңағы отырыста, ең алғаш бастаған сөзінің түйінін өзі де шешті.

– Сен бір жұмадан бері менің ажарыма қарайсың да, әл-қуатымды, ауруымды сұрайсың-сұрайсың кеп. Ал мен жұрт көзінше сонымды айтпай қойдым. Қасыңда жатып жүрген күндерде кей сәтте жүрегім аузыма тығылып оянам да, сонда да білдірмей қоям. Не себі боларын қайдан білейін, әйтеуір екі көзім жұмылып, қара жердің қойнына кіргенімше, тым құрса жауларым "әлі Базаралы тыйылған жоқ, жапырылған жоқ, бойсұнған жоқ!" деген дақпыртымен жүре берсін дейім. Діңкем құрыса да, бұл дертімді де тығып жүріп кеп, өзіңе ғана айтып отырмын! – деген.

Абай Базаралымен қоштасып аттанғанда, үнсіз, үлкен толқын ой әкетті. Қазір күз аспанында бірін-бірі қуалай аунап, ауысып жатқан ауыр сұр бұлттардай суық, ауыр ойлар.

2

Қыстың басы тақау болғанмен, әлі қар түсе қойған жоқ. Бірақ қара суық мезі қылғандықтан, Ақшоқыдағы ауыл бұл күнде тегіс жылы тамға кірген. Әр үйде күн арала сып пеш жағылатын. Өзінің бөлек тамына, Баймағамбетпен бір қорадағы оңаша тамға Дәрмен мен Мәкен де кірген.

Абай қарсы үйде оңаша отырып, соңғы он шақты күннен бері кітапқа, қағазға күндіз де, кеш те үңіліп еңбек етеді. Түкпір үйде Мағаш пен Кәкітай да өз алдарына кітап оқып ізденуде.